numer.1.1/beyle.motiv.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000005072 06541522442 016241 0 ustar raphael raphael
פֿון בײלע שעכטער-גאָטעסמאַן
נאָך דעם הױך-פּולסיריקן טעלעפֿאָן
האָבן זיך צעזונגען טאַנצנדיקע קלאַנגען
אין אַ ראָזיקן װעסנע-טאָן
חושימדיק האָבן זיך חושים צעלאָזט
אין אַ קאַראַהאָד געזאַנגען.װי אַמטירט פֿון אַ נישט-געזעענע מאַשינעריע
זיך צעעפֿנט אַ כּישופֿדיקע פּאַנאָראַמע
אױף אַ טעאַטער-סצענע.װאָס װעסטו דאָרט פּרעזענטירן
אין דעם דראַמאַטישן דעקאָר?
די פֿריִער שױן געהערטע, אָפּגעבליִאַקעװעטע קאָלירן?
צי װעסטו די לאָזן פֿאַר אַן אַנקאָר?
װעסטו זיך אַרױסהײבן פֿון װאָכעדיקע מלבושים
און עפֿענען די מוח-קעמערלעך
אָן בושה?בײַם טישל אין "קאַפֿע פֿאַבריציִאָ"
מיט אַ שװאַרצער קאַװע און קנאָבלברױט - "ברוסטשיטאָ"
פֿאַרן פֿענצטער - אַ קאָכעדיקער יריד,
די זון איבער די דעכער - אַ רױזן רױטער באַריר
האַלט אונטער דעם מאָטיװ, שפּילט מיט.שױן אין גאַס, דעם גראָען פֿאַרמאַטערטן ברוק,
ציט זיך דער צוזונג פֿון די פֿריִע כװאַליעס.
איך האַלט אָפּ אַ מאַמע פֿון שלאָגן איר 3-יאָריק קינד
פֿאַר נישט קענען אַרױפֿרוקן די זעקלעך.
טרערן אױף די סאַמעטע בעקלעך.
איך רעד צו דער מאַמען מיט אַ שמײכל
אַ שמײכל בגװאַלד, אַ צװאַנג,
ס'קינד קוקט מיך אָן מיט דאַנק.
טענער נעמען זיך אַרום, פֿאַרשטײען זיך אױפֿן װוּנק,
ס'איז בראשיתדיק, ס'איז געפֿלאַטער, הױכשפּרונג
ס'איז יונג.
numer.1.1/leybl.plan.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000004647 06541523005 016047 0 ustar raphael raphael
פֿון לײבל באָטװיניק, מחילה מאַרק טװײן % (ג' אָדר-ב' תּשנ"ז - 12-3-97)
למשל, די איבעריקע וסיוס "תּ" און "ת" װעט מען אַרױסלאָזן פֿון די טקנוס, און זיך באַנוצן נאָר מיטן "ט" און "ס". פֿאַר אײנװעגס, װעט מען פּטור װערן פֿון דעם "שׂ" און דעם "ח" װי אױך דעם "כּ".
טכילס, װעט מען נאָך אָנהאַלטן דעם "ש", װאָס װעט סׂפּעטער, סׂױן אין צװײטן יאָר, פֿאַרביטן װערן מיטן "סׂ" (געפּינטלטן ס').
ינעם דריטן יאָר, װעט מען דעם סׂטומען "א" -- װאָס יז ממל פֿאַרסׂװוּנדן לױט דעם ייִװאָ ױסלײג -- ױך ױסמײַדן ין אָנהײב פֿון אַ װאָרט.
ינ דעמ פֿערטנ יאָר װעט מענ סׂױנ אָפּסׂאַפֿנ די ענדע-וסיוס "ך", "ם", "ן", "ף", ונ "ץ".
צו ביסלעכ, ינ די ויטערדיקע יאָרנ, ועט מענ ױסבעסערנ די סׂפּראַכ-ױסליג ונ אפֿילו פּטור וערנ, ינ מאָל פֿאַר אַלעמאָל, פֿונ די ומנױטיקע טאָפּל-וסיוס וי "װ" ונ "ײ".
במסׂכ די יאָרנ 6-12, וט מנ וכ פּטור ורנ פֿונ דמ ומנוטיקנ "ע", ונ ד ונ דרט וכ פֿונ דמ "אָ" ונ פֿונ דמ ""ױ" ונ אָנסׂטט דמ נר אַנ "ו".
ביז אַרומ דמ 15טנ יר, וט מנ סׂונ קננ רהביליטירנ די ןסיןס "ן" ונ "ף" -- וס ולנ זינ ניט מר וי זיכרןנןס פֿונ אַלט, ףרסט קנאַקרס, -- ופֿ אָףףטרנ ונ פֿאַרביטנ דמ "ו" ונ "פּ" (לוטנ סדר).
צומ סןפֿ, נכ אַרומ 20 יר פֿונ אָרטגראַפֿיסר רפֿרמ, ולנ מיר הבנ אַ ףראַקטיסׂר ונ לגיסׂר ינהיטלכר וסליג פֿאַר ונדזר מאַמ-לסׂןנ, יבר דר גרר ידיסׂר ולט. numer.1.1/leye.mikro.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000002473 06541522671 016070 0 ustar raphael raphael
פֿון לאה ראָבינסאָן
מיטלסטער שיכט פֿון מענטשנס צאָן --
געאַקערט פֿעלד.
הערל פֿון קינדס קעפּל --
באַשאָפּעטע קאָברע.
רױטע בלוט-קעמערלעך --
ביִאַליס.
מאָלאײעלעך --
רױזנבולקעלעך.
בלומענשטױב אױף בינפֿיסל --
אַ הױפֿן פּירות.
הערעלעך אױף בינפֿיסל --
מלאכישע טרומײטן.
װאָרעמהײַטל --
קאַרק-און-נאַקן
פֿון טײַך-באַנעצטן
האָרעפּאַשנעם העלפֿאַנד.
הײַפֿישזײַטל --
בערג
מיט טשעגונענע שפּיצן
און טינט שװאַרצע טאָלן,
טיף און דין.
בלעטלזשוקל --
מינאָטאַװער
װאָס האָט פֿון בױנע-לאַבירינט
געמאַכט ויבֿרח,
און װאַנדרעװעט אָן זאָרגן אױף דער זון.
numer.1.1/mindl.hayzer.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000003511 06541522541 016404 0 ustar raphael raphael
פֿון מינדל רינקעװיטש
לאַדט מען מיך אײַן אין אַ הױז
עלטער פֿון מײַן הױז אַ דרײַ מאָל.. אַ צען מאָל...
אַ דרײַ מאָל אַ צען מאָל די גרױס...
דאָס איז אַ הױז נישט קײן דירה.
הױך איז דאָס הױז, דרײַ שטאָק די הײך,
דערצו נאָך דער קעלער, דער בױדעם.
מײַן דירה איז אָפֿענער רױם װאָס זאָגט באַלד אַלץ אױס.
דאָס הױז האָט צו טאָן מיט פֿאַרװינקלטע װינקלעך,
קאָרידאָרן פֿאַרדרײטע, פֿאַרמישטע, װאָס װײסן כּמעט נישט אַלײן װוּ זײ פֿירן.
שפּעט בין איך דאָרטן פֿאַרבליבן, װײַט פֿון מײַן הױז.
מיד בין איך געװאָרן.
װאָס מידער אַלץ װײַטער איז מיר אױסגעקומען מײַן אָפֿנהאַרציקע דירה.
ס'האָט אַזױ זיך געװאָלט איבערנעכטיקן דאָרטן,
אין אַ טונקעלן װינקל פֿאַרקריכן, דאָרט װוּ די נאַכט איז נאָך טיפֿער,
באַגעגענען טרױמען אַזױנע, װאָס טרױמען זיך נאָר אין װײַטער, פֿאַרפֿינסטערטע ערטער,
און דערזען װי ס'זעט אױס אַ פֿאַרטאָג אַזאַ העלער, אַ שטאַרקער,
אַ פֿאַרטאָג גענוג שטאַרק אַזאַ פֿינסטערניש צו פֿאַרטרײַבן.
numer.1.1/shloyme.elektro.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000057005 06354736775 017155 0 ustar raphael raphael
עלעקטראָכעמיע: אַ בײַשפּיל פֿון װיסנשאַפֿט-לשון אױף ייִדיש
פֿון שלומה-חיים כּהן און לײבל באָטװיניק
הקדמה
די צילן פֿונעם װײַטערדיקן אַרטיקל זײַנען צװײ: ערשטנס, אױסצודריקן די נײטיקײט פֿון אַ װיסנשאַפֿטלעכער שפּראַך און טערמינאָלאָגיע אױף ייִדיש )ד"ה אַ באַרעכטיקונג פֿונעם מחברס אײגענעם אידעאָלאָגישן צוגאַנג(; און צװײטנס, פֿאָרצושטעלן אַ בײַשפּיל פֿון דעם דאָזיקן שפּראַכבאַנוץ מיט אַן עקספּערימענט װאָס יעדער קען אים גאָר לײַכט אױספּרובירן בײַ זיך אין דער הײם.
1. ייִדישע װיסנשאַפֿט און װיסנשאַפֿט אױף ייִדיש
"אונדזער ייִדישע ליטעראַטור איז נאָך פֿאָרלױפֿן גאַנץ אָרעם אין ביכער איבער נאַטור-װיסנשאַפֿט."--ס. פֿײַנסטאָון, כעמיע: צו לעזען און צו לערנען, אַרבעטער רינג, ניו-יאָרק, 1920, ז' 4.
ס'איז אַ פֿאַרשטײט-זיך אַז די יסודות פֿון אונדזער מאָדערנער װעלט זײַנען טעכנאָלאָגיע און װיסנשאַפֿט. צום באַדױערן איז אין די לעצטע יאָרן קײן ייִדישע פּובליקאַציע װעגן װיסנשאַפֿט נישט פֿאַרעפֿנטלעכט געװאָרן. אײנצלנע אַרטיקלען יאָ, אָבער אױך נאָר װײניק.
ס'רובֿ ייִדישע ביכער װעגן װיסנשאַפֿט זײַנען אַרױסגעגעבן געװאָרן אין דער ערשטער האַלב פֿון דעם יאָרהונדערט, דער עיקר אין די 1920ער און 1930ער. צװײ פּראָדוקטיװע סבֿיבֿות זײַנען געװען די לינק-געשטימטע אַמעריקאַנער קרײַזן )צום לערנען די "אומװיסנדיקע אַרבעטערס"( און דער סאָװעטן-פֿאַרבאַנד )אָפֿט אַרײַננעמענדיק סאָציִאַליסטישע פּראָפּאַגאַנדע(. אַנדערע טעקסטן, למשל אײַנקוק- און לערן-ביכער, האָבן טעכנישע אינסטיטוציעס )אַשטײגער דער אָ.ר.ט. און דער װילנער ייִדישער טעכניקום( אָפּגעדרוקט פֿאַר זײערע סטודענטן. ס'דאַרף אױך פֿאַרצײכנט װערן אַז די אַלגעמײנע שולװעזנס פֿון מזרח-אײראָפּע האָבן פֿאַרלײגט אַ ביז גאָר צעצװײַגטן סיסטעם פֿון טעכנישער בילדונג, װאָס ייִדיש-שפּראַכיקע לערנביכער האָבן מיט זיך דאָך פֿאָרגעשטעלט אַ תּוכיקן טײל דערפֿון. הײַנט צו טאָג איז די ייִדישע ליטעראַטור אָבער גאַנץ הינטערשטעליק בנגעה דער װיסנשאַפֿט, װאָס אין די לעצטע יאָרצענדליקער איז געװאָרן ממש נישט צו דערקענען, סײַ מיט דער טאָג-טעגלעכער פּראַקטיק, סײַ מיט די ערנסטע עטישע און געזעלשאַפֿטלעכע סתּירות װאָס שטאַמען דערפֿון. זינט פֿון נאָך דער צװײטער װעלט-מלחמה זײַנען אַרײַן אין דער װיסנשאַפֿט אַ צאָל ביז-איצט נישט עקסיסטירנדיקע געביטן: מיקראָעלעקטראָניק, גענעטישע אינזשענעריע, פּלאַסטיק, קאָמפּיוטערײַ, קאָסמאָס-אױספֿאָרשונג, ביִאָמעדיצין, עלעקטראָנישע קאָמוניקאַציע, און העכערע פֿיזיק. אױב מיר רעדן די טעמעס נישט אַרום אױף ייִדיש, װי אַזױ װעלן מיר לערנען אונדזערע קומענדיקע דורות די פּלא-פּלאים פֿון דער װיסנשאַפֿט? עס װעט אױסקומען, אַז ייִדיש איז אַן אָפּגעשטאַנענע שפּראַך װאָס קען זיך נישט באַציִען צו דעם אַרום, צו דעם הײַנט. אױב דאָס זאָל חלילה זײַן, האָט ייִדיש קײן צוקונפֿט נישט.
אָט זײַנען דאָ אַשטײגער אַ סך ייִדן װיסנשאַפֿטלערס געװינערס פֿון דער נאָבעל-פּרעמיע. פֿאַרװאָס זאָלן מיר נישט קענען אַרומרעדן ייִדישע פֿאָרשערס און זײער אַרבעט אױף אונדזער ייִדיש-לשון? "...איז דאָך פּראָפֿעסאָר אַלבערט אײַנשטײַן, דער גרעסטער מאַטעמאַטיקער און דענקער פֿון אונדזער צײַט, און אײנער פֿון אונדזערע אידישע געלעהרטע, טאָ װאָרום זאָלען מיר, אידישע לעזער, נישט פֿאַרשטעהן, כאָטש אין קורצן, די װעלט-באַריהמטע רעלאַטיװיטעט טעאָריע...?" )זלמן פּינכס נתנס, פּאָפּולערע ערקלערונג פֿון אײַנשטײַנס רעלאַטיװיטעט טעאָריע, ניו-ראָשעל, נ"י, 1931, ז' 7(
האָבנדיק דאָס אין זינען לײגן מיר פֿאָר אַ קלײנעם עקספּערימענט װאָס יעדער קען דאָס אױספּרובירן בײַ זיך אין דער הײם. קודם דאַרפֿן מיר אָבער אַ ביסל דערקלערן דעם עיקר--װאָס אַזױנס איז די עלעקטראָכעמיע, און פֿאַרװאָס דאַרף מען זיך מטריח זײַן און לערנען עפּעס װעגן דעם?
2. די פּרינציפּן פֿון עלעקטראָכעמיע און דאָס קאָנסטרויִרן פּשוטע עלעקטראָכעמישע צעלן
די באַטעריעס װאָס מיר קױפֿן אין געשעפֿט פֿאַר אונדזערע ראַדיִאָס אָדער קינדערשפּילן באַשטײען פֿון אײן עלעמענט װאָס מע רופֿט אים אָן אַן "עלעקטראָכעמישע צעל". דאַקעגן די אמתע באַטעריע באַשטײט פֿון עטלעכע צעלן צוזאַמען אין אײן אײנהײט--למשל די באַטעריע פֿון אַן אױטאָמאָביל.
פֿאַרװאָס זײַנען צעלן און באַטעריעס װיכטיק? אחוץ דעם גרױסן באַנוץ װאָס זײ ברענגען אונדז הײַנט צו טאָג, זעען מיר פֿאָרױס נאָך װיכטיקערע דערגרײכונגען אין דער צוקונפֿט. אין עטלעכע לענדער װערט פּאַטראָנירט דאָס אַנטװיקלען און פּראָדוצירן עלעקטרישע אױטאָס, ד"ה אױטאָמאָבילן װאָס װערן געטריבן נישט דורך בענזין )װאָס פֿאַרסמעט די לופֿט(, נאָר דורך באַטעריעס )װאָס פֿאַרסמען אַ סך װינסטיק(. אַזאַ שטײגער: אין קאַליפֿאָרניע קען מען קױפֿן פֿאַר 60,000 אַמעריקאַנער דאָלאַרן אַזאַ עלעקטרישן אױטאָ )דערװײַל דאַרף אַזאַ אױטאָ איבערגעלאָדן װערן אַלע הונדערט קילאָמעטער, מער-װײניקער; נאָר מע דערװאַרט װײַטערדיקע פֿאַרבעסערונגען אין גרײך(. אַסטראָנױטן קענען אפֿילו הײַנט אין קאָסמאָס שאַפֿן שטאַרקע עלעקטרישע קראַפֿט מיטן אױסניצן צעלן און באַטעריעס. פֿאַרן פּשוטן ייִדן איז דאָס נאָך װײַט. דער ציל פֿאַר די טעכנאָלאָגן איז צו אַנטװיקלען שטאַרקערע באַטעריעס װאָס װעלן אַרױסגעבן גרעסערע װאָלטאַזשן און שטראָמען, נאָר װאָס זאָלן קלענער זײַן און ביליקער.
כּדי צו פֿאַרשטײן װי אַזױ עס פֿונקציִאָנירט די פּשוטע עלעקטראָכעמישע צעל, און װי אַזױ זי גיט אַרױס עלעקטרע, דאַרפֿן מיר פֿריִער אַרומרעדן דעם פֿענאָמען פֿון עלעקטראָנען-אױסבײַט.
װיסנשאַפֿטלערס האָבן פֿאַרפֿעסטיקט אַז אַלע מאַטעריע באַשטײט פֿון אַטאָמען און מאָלעקולן )גרופּעס פֿון אַטאָמען(. יעדער אַטאָם שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ צענטראַלן געדיכטן פּאָזיטיװ-אָנגעלאָדן קערן, אַרום װעלכן עס דרײען זיך נעגאַטיװ-אָנגעלאָדענע עלעקטראָנען )טײלעכלעך פֿון עלעקטרע(. דער אַרומקרײַז )אָרביט( קען זײַן בײַ עטלעכע מרחקים. דער צענטראַלער פּאָזיטיװער קערן נעמט אַרײַן פּאָזיטיװע פּראָטאָנען, און אױך נײטראָנען )טײלעכלעך װאָס האָבן נישט קײן עלעקטרישע לאָדונגען(. נאָרמאַל זײַנען אַטאָמען און מאָלעקולן עלעקטריש-נײטראַל, ד"ה די צאָל עלעקטראָנען איז גלײַך מיט דער צאָל פּראָטאָנען.
אָפֿט געשעט אָבער אַז עטלעכע אַטאָמען אָדער מאָלעקולן פֿאַרלירן זײערע עלעקטראָנען און װערן "קאַטיִאָנען" )טײלעכלעך מיט פּאָזיטיװע לאָדונגען(. די קאַטיִאָנען האָבן עטלעכע עלעקטראָנען זײערע אָפּגעגעבן צו אַנדערע אַטאָמען אָדער מאָלעקולן, װאָס װערן "אַניִאָנען" )טײלעכלעך מיט נעגאַטיװע לאָדונגען(. די בײדע, קאַטיִאָנען און אַניִאָנען, רופֿט מען "איִאָנען".
עלעקטראָכעמיע איז אַ װיסנשאַפֿט װאָס פֿאַרנעמט זיך מיט די אופֿנים, װי אַזױ אַטאָמען און מאָלעקולן בײַטן אױס עלעקטראָנען, און װי אַזױ מע קען אױסניצן דעם פֿענאָמען לטובֿה )און אױך, להיפּך, די פּראָבלעמען װאָס דאָס טראַנספֿערירן עלעקטראָנען קען אַרױסרופֿן(.
נוצלעכע זאַכן װאָס שטיצן זיך אױף עלעקטראָכעמישע פּראָצעסן זײַנען די עלעקטראָפּלאַטירונג; עלעקטרישע באַטעריעס; און דער נערװן-סיסטעם פֿונעם מענטשישן קערפּער. דאַקעגן, פּראָבלעמען װאָס אַנטװיקלען זיך װי אַן אָפּרוף אױף דעם, װאָס אַטאָמען און מאָלעקולן בײַטן זיך מיט עלעקטראָנען, נעמען אַרײַן--צװישן אַנדערע--דאָס פֿאַרזשאַװערן פֿון מעטאַלן.
אײן גאָר װיכטיקע אײגנקײט פֿון מעטאַלן--װאָס מיר װעלן זי דאָ דיסקוטירן--איז די פֿעיִקײט גרינג צו פֿאַרלירן עלעקטראָנען )צו װערן קאַטיִאָנען(. אַ סך כעמישע פֿאַרבינדונגען באַשטײען פֿון געװײנטלעכע קאַטיִאָנען און אַניִאָנען, למשל קאָכזאַלץ )נאַטריום-קאַטיִאָנען און כלאָר-אַניִאָנען( און אױך באַקסאָדע )נאַטריום-קאַטיִאָנען און ביקאַרבאָנאַט-אַניִאָנען(. אפֿילו רײנע װאַסער פֿאַרמאָגט זײער אַ קלײנער מאָס װאַסערשטאָף-קאַטיִאָנען און הידראָקסיד-גרופּע-אַניִאָנען.
אַז מע צעלאָזט קאָכזאַלץ אָדער באַקסאָדע אין װאַסער, צעטײלן זיך אַניִאָנען און מישן זיך אױס מיט די װאַסער-מאָלעקולן. יעדע שטאָף װאָס פֿאָרמירט אַניִאָנען װען מע צעלאָזט עס אין װאַסער, הײסט אַן "עלעקטראָליט". זױערסן זײַנען אױך עלעקטראָליטן. לױט אַ פּשוטער כעמישער טעאָריע װעגן זױערסן און באַזן, זײַנען זױערסן "שטאָפֿן װאָס פֿאָרמירן װאַסערשטאָף-קאַטיִאָנען צו גלײַך מיט נאָך אַנדערע אַניִאָנען".
דערפֿאַר, קען מען רעכענען, אַז װען מע זאָל אַרײַנשטעלן אַ שטיקל מעטאַל )װאָס פֿאַרלירט גרינג זײַנע עלעקטראָנען( אין אַ זױערער צעפֿירונג )װאָס נעמט אַרײַן װאַסערשטאָף-קאַטיִאָנען װאָס נײטיקן זיך אין עלעקטראָנען(, װעלן די פּאָזיטיװ-אָנגעלאָדענע װאַסערשטאָף-קאַטיִאָנען אַרײַנכאַפּן צו זיך עלעקטראָנען פֿונעם מעטאַל. די מעטאַל-קאַטיִאָנען װעלן דערפֿאַר צעלאָזן זיך אין דער צעפֿירונג. אָט איז אַ בײַשפּיל:
צינק + װאַסערשטאָף-כלאָריד )װאַסערשטאָף+ און כלאָר-( ---> צינק-כלאָריד און װאַסערשטאָף-גאַז
די כעמישע גלײַכונג באַװײַזט װאָס פּאַסירט װען מע שטעלט אַרײַן צינקמעטאַל אין אַ צעפֿירונג פֿון װאַסערשטאָף-כלאָריד )אָדער "הידראָכלאָר-זױערס"(. די הידראָכלאָר-זױערס-צעפֿירונג באַשטײט פֿון װאַסערשטאָף-קאַטיִאָנען )פּאָזיטיװע(, כלאָר-אַניִאָנען )נעגאַטיװע(, און װאַסער )נײטראַל(. די װאַסערשטאָף-קאַטיִאָנען כאַפּן צו עלעקטראָנען פֿון די צינקמעטאַל-אַטאָמען. דעמאָלט װערן די װאַסערשטאָף-אַטאָמען עלעקטריש נײטראַל און צעגײען זיך פֿון דער צעפֿירונג װי גאַזבלעזלעך. די צינק-אַטאָמען צעלאָזן זיך פֿון דעם מעטאַל אַרײַנצו אין דער צעפֿירונג, שאַפֿנדיק אַ צינקכלאָריד-צעפֿירונג. בקיצור: מע האָט טראַנספֿערירט עלעקטראָנען פֿון צינק צו װאַסערשטאָף.
שטעלט זיך די פֿראַגע: צי קען מען פּועלן, אַז די עלעקטראָנען זאָלן אַרבעטן בעתן דורכגײן פֿון אײן אָרט צו דעם צװײטן? דער ענטפֿער איז: יאָ, אין אַן עלעקטראָכעמישער צעל! כּדי צו מאַכן די צעל, באַנוצן מיר זיך מיט דעם פֿאַקט, אַז טײל מעטאַלן פֿאַרלירן עלעקטראָנען גרינגער װי אַנדערע. איז לאָמיר דאָס טאַקע זען, און מאַכן אונדזער אײגענע צעל.
מאַטעריאַלן
1 ציטרין, צעשניטן אױף צװײ
1 גלאָז, אונטערצוהאַלטן די ציטרינהעלפֿט )אַ קלײן גלאָז צו אײַזקרעם-סאָנדײס איז גוט(
1 גאַלװאַנאָמעטער אָדער װאָלטמעטער )מע קען קױפֿן בײַ אַן עלעקטראָניק-געשעפֿט, װי למשל "רײדיאָ-שעק" אין די פֿאַרײניקטע שטאַטן(
2 דראָטן, אַן ערך 20-25 צ"מ די לענג, מיט אַליגאַטאָר-קלעמערלעך אױף יעדן עק
עטלעכע פֿאַרשײדענע שטיקלעך מעטאַל, גלאַנציק באַפּוצט. למשל: אַ קופּערנע מטבעה אָדער דראָט; אַ זילבערנער )אָדער באַזילבערטער( לעפֿל; זילבערפּאַפּיר )אַלומיניום-לײש( געקנײטשט אין אַ גראָדעק פֿון אַן ערך 1 צ"מ אױף 4 צ"מ; אַן אײַזענער טשװאָק; אַ שטאָלענער לעפֿל אָדער אַ גרױס קלעמערל; אַ מעשענער שליסל; אַנדערע שטיקלעך מעטאַל )למשל צינק, צין ואַ"װ(.
פּראָצעדור
1. שטעלט אַרײַן אין דעם ציטרין צװײ שטיקלעך מעטאַל, יעדער פֿון אַן אַנדערן סאָרט. פֿאַרזיכערט, אַז די מעטאַלן רירן זיך נישט צו אײנער צום צװײטן.
2. פֿאַרפֿעסטיקט אַ קלעמערל צו אײן שטיקל מעטאַל, און דאָס קלעמערל בײַם אַנדערן עק פֿון דעם דראָט, צו אַ פּאָלוס פֿון דעם װאָלטמעטער.
3. פֿאַרפֿעסטיקט אַן אַנדער קלעמערל צו דעם אַנדערן מעטאַל, און דאָס קלעמערל בײַם אַנדערן עק פֿון דעם דראָט, צו דעם צװײטן פּאָלוס פֿון דעם װאָלטמעטער.
4. באַטראַכט דעם װאָלטאַזש אױפֿן װאָלטמעטער. אױב דער װײַזער װײַזט אָן
נעגאַטיװ )אָדער ציט זיך אין דער נעגאַטיװער ריכטונג(, בײַט איבער די
דראָטן װאָס זײַנען צוגעבונדן צו די פּאָלוסן פֿונעם װאָלטמעטער.
אָט איז אַ טאַבעלע פֿון פֿאַרשײדענע װאָלטאַזשן װאָס זײַנען פּראָדוצירט געװאָרן )בײַ די מחברים( מיט פֿאַרשײדענע מעטאַלן אין דער ציטרינצעל.
מעטאַל 1 | מעטאַל 2 | װאָלטאַזש |
)נעג' פּאָלוס פֿונעם מעטער( | )פּאָז' פּאָלוס( | |
קופּער )אַמעריקאַנער פּעני( | אַלומיניום )לײש( | 0.08 װ |
" | קופּער-ניקל )אַמער' קװאָדער( | 0.18 װ |
" | שטאָל )גרױס קלעמערל( | 0.15 װ |
" | מעש )שליסל( | 0.60 װ |
" | זילבער )באַזילבערט לעפֿעלע( | 0.70 װ |
קופּער-ניקל )קװאָדער( | מעש )שליסל( | -0.25 װ |
" | שטאָל )גרױס קלעמערל( | -0.45 װ |
" | זילבער )באַזילבערט לעפֿעלע( | 0.50 װ |
" | אַלומיניום )לײש( | 0.14 װ |
שטאָל )גרױס קלעמערל( | " | 0.10 װ |
מעש )שליסל( | " | 0.135 װ |
זילבער )באַזילבערט לעפֿעלע( | " | 1.0 װ |
אין אונדזער ציטרין-צעל, טוען די עלעקטראָנען אַרבעט בײַם באַװעגן דעם װײַזער פֿונעם װאָלטמעטער. גרעסערע צעלן קענען טאָן מער אַרבעט, למשל באַלײַכטן אַ לעמפּל אָדער אָנהײבן אַן עלעקטראָמאָטאָר. דער װאָלטאַזש װאָס װערט אױסגעמאָסטן איז אָפּהענגיק פֿון אַ סך פֿאַקטאָרן אחוץ די סאָרטן מעטאַלן װאָס װערן אױסגעקליבן: דער טעמפּעראַטור, די גרײס פֿון די שטיקלעך מעטאַל, װי רײן זײַנען זײ, און אין װאָס מע שטעלט זײ אַרײַן. װאָס פּאַסירט, אַשטײגער, אױב מען ניצט גרױסע אָדער קלײנע שטיקלעך מעטאַל? װאָס פּאַסירט אױב מע ניצט אַ מאַראַנץ אַנשטאָט אַ ציטרין? װאָס פּאַסירט אױב מען װאַרעמט די ציטרין אָן?
פֿאַרװאָס דאַרף מען ניצן אַ ציטרין אַנשטאָט װאַסער? )פּרוּװ עס אַלײן אױס מיט װאַסער!( ציטרינען נעמען זױערס אַרײַן. מע װײסט אַז זױערסן זײַנען עלעקטראָליטן: זײ פֿאָרמירן איִאָנען. מען דאַרף דאָס זױערס דערפֿאַר, װײַל אַז די עלעקטראָנען באַװעגן זיך אין אײן ריכטונג דורך דער דראָט, באַװעגן זיך קאַטיִאָנען אינעם ציטרין אין דער פֿאַרקערטער ריכטונג. אױף אַזאַ אױפֿן האַלט די עלעקטראָכעמישע צעל אײַן גלײַכע צאָלן עלעקטראָנען און קאַטיִאָנען: דאָס רופֿט מען עלעקטרישע נײטראַליטעט.
װען מע זאָל פֿאַרגלײַכן אַן עלעקטרישן שטראָם מיט אַ פֿליסיקײט, װאָלט מען געקענט האַלטן דעם װאָלטאַזש )װאָס מע מעסט אױף װאָלטן( פֿאַר אַ מין דרוק, און דעם שטראָם פֿאַרן סכום עלעקטרע װאָס גײט פֿאַרבײַ בעת אײן סעקונדע )װאָס מעסט זיך אױף אַמפּערן(. אונדזער ציטרינצעל גיט אַרױס, העכסטנס, בלױז אַ װאָלט פֿון עלעקטרישן דרוק, האָבנדיק אַ קלײנע צאָל עלעקטראָנען װאָס באַװעגן זיך. כּדי צו פֿאַרגרעסערן דעם װאָלטאַזש, קען מען צוזאַמענהעפֿטן די צעלן אין אַ קײט צו מאַכן אַ באַטעריע )װי אַשטײגער אַן אױטאָמאָביל-באַטעריע(. כּדי צו פֿאַרגרעסערן דעם שטראָם, קען מען פֿאַרבינדן צעלן אין פּאַראַלעל. נאָרמאַלע "באַטעריעס", װאָס מע ניצט אין לאַמטערנלעך אָדער זײגערלעך, זײַנען--װי מיר האָבן שױן באַצײכנט בײַם אָנהײב פֿון אַרטיקל--אײנציקע עלעקטראָכעמישע צעלן.
אָנערקונג
מיר דאַנקען דער "דײװיד-ביבליִאָטעק פֿון דער אַמעריקאַנער רעװאָלוציע" אין װאַשינגטאָן קראָסינג, פּענסילװײניע, און ר' עזר סטאָון )ז"ל( און ר' דזשאָסעף סטאָון פֿאַר דעם לערנבוך כעמיע: צו לעזען און צו לערנען, פֿון סאָל פֿײַנסטאָון.
numer.1.1/shloyme.elektro.utf1.html 0100644 0000146 0000146 00000056633 06541524263 017225 0 ustar raphael raphael
פֿון שלומה-חיים כּהן און לײבל באָטװיניק
הקדמה
די צילן פֿונעם װײַטערדיקן אַרטיקל זײַנען צװײ: ערשטנס, אױסצודריקן די נײטיקײט פֿון אַ װיסנשאַפֿטלעכער שפּראַך און טערמינאָלאָגיע אױף ייִדיש (ד"ה אַ באַרעכטיקונג פֿונעם מחברס אײגענעם אידעאָלאָגישן צוגאַנג); און צװײטנס, פֿאָרצושטעלן אַ בײַשפּיל פֿון דעם דאָזיקן שפּראַכבאַנוץ מיט אַן עקספּערימענט װאָס יעדער קען אים גאָר לײַכט אױספּרובירן בײַ זיך אין דער הײם.
1. ייִדישע װיסנשאַפֿט און װיסנשאַפֿט אױף ייִדיש
"אונדזער ייִדישע ליטעראַטור איז נאָך פֿאָרלױפֿן גאַנץ אָרעם אין ביכער איבער נאַטור-װיסנשאַפֿט."--ס. פֿײַנסטאָון, כעמיע: צו לעזען און צו לערנען, אַרבעטער רינג, ניו-יאָרק, 1920, ז' 4.
ס'איז אַ פֿאַרשטײט-זיך אַז די יסודות פֿון אונדזער מאָדערנער װעלט זײַנען טעכנאָלאָגיע און װיסנשאַפֿט. צום באַדױערן איז אין די לעצטע יאָרן קײן ייִדישע פּובליקאַציע װעגן װיסנשאַפֿט נישט פֿאַרעפֿנטלעכט געװאָרן. אײנצלנע אַרטיקלען יאָ, אָבער אױך נאָר װײניק.
ס'רבֿ ייִדישע ביכער װעגן װיסנשאַפֿט זײַנען אַרױסגעגעבן געװאָרן אין דער ערשטער האַלב פֿון דעם יאָרהונדערט, דער עיקר אין די 1920ער און 1930ער. צװײ פּראָדוקטיװע סבֿיבֿות זײַנען געװען די לינק-געשטימטע אַמעריקאַנער קרײַזן (צום לערנען די "אומװיסנדיקע אַרבעטערס") און דער סאָװעטן-פֿאַרבאַנד (אָפֿט אַרײַננעמענדיק סאָציִאַליסטישע פּראָפּאַגאַנדע). אַנדערע טעקסטן, למשל אײַנקוק- און לערן-ביכער, האָבן טעכנישע אינסטיטוציעס (אַשטײגער דער אָ.ר.ט. און דער װילנער ייִדישער טעכניקום) אָפּגעדרוקט פֿאַר זײערע סטודענטן. ס'דאַרף אױך פֿאַרצײכנט װערן אַז די אַלגעמײנע שולװעזנס פֿון מזרח-אײראָפּע האָבן פֿאַרלײגט אַ ביז גאָר צעצװײַגטן סיסטעם פֿון טעכנישער בילדונג, װאָס ייִדיש-שפּראַכיקע לערנביכער האָבן מיט זיך דאָך פֿאָרגעשטעלט אַ תּוכיקן טײל דערפֿון. הײַנט צו טאָג איז די ייִדישע ליטעראַטור אָבער גאַנץ הינטערשטעליק בנוגע דער װיסנשאַפֿט, װאָס אין די לעצטע יאָרצענדליקער איז געװאָרן ממש נישט צו דערקענען, סײַ מיט דער טאָג-טעגלעכער פּראַקטיק, סײַ מיט די ערנסטע עטישע און געזעלשאַפֿטלעכע סתּירות װאָס שטאַמען דערפֿון. זינט פֿון נאָך דער צװײטער װעלט-מלחמה זײַנען אַרײַן אין דער װיסנשאַפֿט אַ צאָל ביז-איצט נישט עקסיסטירנדיקע געביטן: מיקראָעלעקטראָניק, גענעטישע אינזשענעריע, פּלאַסטיק, קאָמפּיוטערײַ, קאָסמאָס-אױספֿאָרשונג, ביִאָמעדיצין, עלעקטראָנישע קאָמוניקאַציע, און העכערע פֿיזיק. אױב מיר רעדן די טעמעס נישט אַרום אױף ייִדיש, װי אַזױ װעלן מיר לערנען אונדזערע קומענדיקע דורות די פּלאי-פּלאים פֿון דער װיסנשאַפֿט? עס װעט אױסקומען, אַז ייִדיש איז אַן אָפּגעשטאַנענע שפּראַך װאָס קען זיך נישט באַציִען צו דעם אַרום, צו דעם הײַנט. אױב דאָס זאָל חלילה זײַן, האָט ייִדיש קײן צוקונפֿט נישט.
אָט זײַנען דאָ אַשטײגער אַ סך ייִדן װיסנשאַפֿטלערס געװינערס פֿון דער נאָבעל-פּרעמיע. פֿאַרװאָס זאָלן מיר נישט קענען אַרומרעדן ייִדישע פֿאָרשערס און זײער אַרבעט אױף אונדזער ייִדיש-לשון? "...איז דאָך פּראָפֿעסאָר אַלבערט אײַנשטײַן, דער גרעסטער מאַטעמאַטיקער און דענקער פֿון אונדזער צײַט, און אײנער פֿון אונדזערע אידישע געלעהרטע, טאָ װאָרום זאָלען מיר, אידישע לעזער, נישט פֿאַרשטעהן, כאָטש אין קורצן, די װעלט-באַריהמטע רעלאַטיװיטעט טעאָריע...?" (זלמן פּינחס נתנס, פּאָפּולערע ערקלערונג פֿון אײַנשטײַנס רעלאַטיװיטעט טעאָריע, ניו-ראָשעל, נ"י, 1931, ז' 7)
האָבנדיק דאָס אין זינען לײגן מיר פֿאָר אַ קלײנעם עקספּערימענט װאָס יעדער קען דאָס אױספּרובירן בײַ זיך אין דער הײם. קודם דאַרפֿן מיר אָבער אַ ביסל דערקלערן דעם עיקר--װאָס אַזױנס איז די עלעקטראָכעמיע, און פֿאַרװאָס דאַרף מען זיך מטריח זײַן און לערנען עפּעס װעגן דעם?
2. די פּרינציפּן פֿון עלעקטראָכעמיע און דאָס קאָנסטרויִרן פּשוטע עלעקטראָכעמישע צעלן
די באַטעריעס װאָס מיר קױפֿן אין געשעפֿט פֿאַר אונדזערע ראַדיִאָס אָדער קינדערשפּילן באַשטײען פֿון אײן עלעמענט װאָס מע רופֿט אים אָן אַן "עלעקטראָכעמישע צעל". דאַקעגן די אמתע באַטעריע באַשטײט פֿון עטלעכע צעלן צוזאַמען אין אײן אײנהײט--למשל די באַטעריע פֿון אַן אױטאָמאָביל.
פֿאַרװאָס זײַנען צעלן און באַטעריעס װיכטיק? אחוץ דעם גרױסן באַנוץ װאָס זײ ברענגען אונדז הײַנט צו טאָג, זעען מיר פֿאָרױס נאָך װיכטיקערע דערגרײכונגען אין דער צוקונפֿט. אין עטלעכע לענדער װערט פּאַטראָנירט דאָס אַנטװיקלען און פּראָדוצירן עלעקטרישע אױטאָס, ד"ה אױטאָמאָבילן װאָס װערן געטריבן נישט דורך בענזין (װאָס פֿאַרסמעט די לופֿט), נאָר דורך באַטעריעס (װאָס פֿאַרסמען אַ סך װינסטיק). אַזאַ שטײגער: אין קאַליפֿאָרניע קען מען קױפֿן פֿאַר 60,000 אַמעריקאַנער דאָלאַרן אַזאַ עלעקטרישן אױטאָ (דערװײַל דאַרף אַזאַ אױטאָ איבערגעלאָדן װערן אַלע הונדערט קילאָמעטער, מער-װײניקער; נאָר מע דערװאַרט װײַטערדיקע פֿאַרבעסערונגען אין גרײך). אַסטראָנױטן קענען אפֿילו הײַנט אין קאָסמאָס שאַפֿן שטאַרקע עלעקטרישע קראַפֿט מיטן אױסניצן צעלן און באַטעריעס. פֿאַרן פּשוטן ייִדן איז דאָס נאָך װײַט. דער ציל פֿאַר די טעכנאָלאָגן איז צו אַנטװיקלען שטאַרקערע באַטעריעס װאָס װעלן אַרױסגעבן גרעסערע װאָלטאַזשן און שטראָמען, נאָר װאָס זאָלן קלענער זײַן און ביליקער.
כּדי צו פֿאַרשטײן װי אַזױ עס פֿונקציִאָנירט די פּשוטע עלעקטראָכעמישע צעל, און װי אַזױ זי גיט אַרױס עלעקטרע, דאַרפֿן מיר פֿריִער אַרומרעדן דעם פֿענאָמען פֿון עלעקטראָנען-אױסבײַט.
װיסנשאַפֿטלערס האָבן פֿאַרפֿעסטיקט אַז אַלע מאַטעריע באַשטײט פֿון אַטאָמען און מאָלעקולן (גרופּעס פֿון אַטאָמען). יעדער אַטאָם שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ צענטראַלן געדיכטן פּאָזיטיװ-אָנגעלאָדן קערן, אַרום װעלכן עס דרײען זיך נעגאַטיװ-אָנגעלאָדענע עלעקטראָנען (טײלעכלעך פֿון עלעקטרע). דער אַרומקרײַז (אָרביט) קען זײַן בײַ עטלעכע מרחקים. דער צענטראַלער פּאָזיטיװער קערן נעמט אַרײַן פּאָזיטיװע פּראָטאָנען, און אױך נײטראָנען (טײלעכלעך װאָס האָבן נישט קײן עלעקטרישע לאָדונגען). נאָרמאַל זײַנען אַטאָמען און מאָלעקולן עלעקטריש-נײטראַל, ד"ה די צאָל עלעקטראָנען איז גלײַך מיט דער צאָל פּראָטאָנען.
אָפֿט געשעט אָבער אַז עטלעכע אַטאָמען אָדער מאָלעקולן פֿאַרלירן זײערע עלעקטראָנען און װערן "קאַטיִאָנען" (טײלעכלעך מיט פּאָזיטיװע לאָדונגען). די קאַטיִאָנען האָבן עטלעכע עלעקטראָנען זײערע אָפּגעגעבן צו אַנדערע אַטאָמען אָדער מאָלעקולן, װאָס װערן "אַניִאָנען" (טײלעכלעך מיט נעגאַטיװע לאָדונגען). די בײדע, קאַטיִאָנען און אַניִאָנען, רופֿט מען "איִאָנען".
עלעקטראָכעמיע איז אַ װיסנשאַפֿט װאָס פֿאַרנעמט זיך מיט די אופֿנים, װי אַזױ אַטאָמען און מאָלעקולן בײַטן אױס עלעקטראָנען, און װי אַזױ מע קען אױסניצן דעם פֿענאָמען לטובֿה (און אױך, להיפּך, די פּראָבלעמען װאָס דאָס טראַנספֿערירן עלעקטראָנען קען אַרױסרופֿן).
נוצלעכע זאַכן װאָס שטיצן זיך אױף עלעקטראָכעמישע פּראָצעסן זײַנען די עלעקטראָפּלאַטירונג; עלעקטרישע באַטעריעס; און דער נערװן-סיסטעם פֿונעם מענטשישן קערפּער. דאַקעגן, פּראָבלעמען װאָס אַנטװיקלען זיך װי אַן אָפּרוף אױף דעם, װאָס אַטאָמען און מאָלעקולן בײַטן זיך מיט עלעקטראָנען, נעמען אַרײַן--צװישן אַנדערע--דאָס פֿאַרזשאַװערן פֿון מעטאַלן.
אײן גאָר װיכטיקע אײגנקײט פֿון מעטאַלן--װאָס מיר װעלן זי דאָ דיסקוטירן--איז די פֿעיִקײט גרינג צו פֿאַרלירן עלעקטראָנען (צו װערן קאַטיִאָנען). אַ סך כעמישע פֿאַרבינדונגען באַשטײען פֿון געװײנטלעכע קאַטיִאָנען און אַניִאָנען, למשל קאָכזאַלץ (נאַטריום-קאַטיִאָנען און כלאָר-אַניִאָנען) און אױך באַקסאָדע (נאַטריום-קאַטיִאָנען און ביקאַרבאָנאַט-אַניִאָנען). אפֿילו רײנע װאַסער פֿאַרמאָגט זײער אַ קלײנער מאָס װאַסערשטאָף-קאַטיִאָנען און הידראָקסיד-גרופּע-אַניִאָנען.
אַז מע צעלאָזט קאָכזאַלץ אָדער באַקסאָדע אין װאַסער, צעטײלן זיך אַניִאָנען און מישן זיך אױס מיט די װאַסער-מאָלעקולן. יעדע שטאָף װאָס פֿאָרמירט אַניִאָנען װען מע צעלאָזט עס אין װאַסער, הײסט אַן "עלעקטראָליט". זױערסן זײַנען אױך עלעקטראָליטן. לױט אַ פּשוטער כעמישער טעאָריע װעגן זױערסן און באַזן, זײַנען זױערסן "שטאָפֿן װאָס פֿאָרמירן װאַסערשטאָף-קאַטיִאָנען צו גלײַך מיט נאָך אַנדערע אַניִאָנען".
דערפֿאַר, קען מען רעכענען, אַז װען מע זאָל אַרײַנשטעלן אַ שטיקל מעטאַל (װאָס פֿאַרלירט גרינג זײַנע עלעקטראָנען) אין אַ זױערער צעפֿירונג (װאָס נעמט אַרײַן װאַסערשטאָף-קאַטיִאָנען װאָס נײטיקן זיך אין עלעקטראָנען), װעלן די פּאָזיטיװ-אָנגעלאָדענע װאַסערשטאָף-קאַטיִאָנען אַרײַנכאַפּן צו זיך עלעקטראָנען פֿונעם מעטאַל. די מעטאַל-קאַטיִאָנען װעלן דערפֿאַר צעלאָזן זיך אין דער צעפֿירונג. אָט איז אַ בײַשפּיל:
צינק + װאַסערשטאָף-כלאָריד (װאַסערשטאָף+ און כלאָר ) צינק-כלאָריד און װאַסערשטאָף-גאַז
די כעמישע גלײַכונג באַװײַזט װאָס פּאַסירט װען מע שטעלט אַרײַן צינקמעטאַל אין אַ צעפֿירונג פֿון װאַסערשטאָף-כלאָריד (אָדער "הידראָכלאָר-זױערס"). די הידראָכלאָר-זױערס-צעפֿירונג באַשטײט פֿון װאַסערשטאָף-קאַטיִאָנען (פּאָזיטיװע), כלאָר-אַניִאָנען (נעגאַטיװע), און װאַסער (נײטראַל). די װאַסערשטאָף-קאַטיִאָנען כאַפּן צו עלעקטראָנען פֿון די צינקמעטאַל-אַטאָמען. דעמאָלט װערן די װאַסערשטאָף-אַטאָמען עלעקטריש נײטראַל און צעגײען זיך פֿון דער צעפֿירונג װי גאַזבלעזלעך. די צינק-אַטאָמען צעלאָזן זיך פֿון דעם מעטאַל אַרײַנצו אין דער צעפֿירונג, שאַפֿנדיק אַ צינקכלאָריד-צעפֿירונג. בקיצור: מע האָט טראַנספֿערירט עלעקטראָנען פֿון צינק צו װאַסערשטאָף.
שטעלט זיך די פֿראַגע: צי קען מען פּועלן, אַז די עלעקטראָנען זאָלן אַרבעטן בעתן דורכגײן פֿון אײן אָרט צו דעם צװײטן? דער ענטפֿער איז: יאָ, אין אַן עלעקטראָכעמישער צעל! כּדי צו מאַכן די צעל, באַנוצן מיר זיך מיט דעם פֿאַקט, אַז טײל מעטאַלן פֿאַרלירן עלעקטראָנען גרינגער װי אַנדערע. איז לאָמיר דאָס טאַקע זען, און מאַכן אונדזער אײגענע צעל.
מאַטעריאַלן
1 ציטרין, צעשניטן אױף צװײ
1 גלאָז, אונטערצוהאַלטן די ציטרינהעלפֿט (אַ קלײן גלאָז צו אײַזקרעם-סאָנדײס איז גוט)
1 גאַלװאַנאָמעטער אָדער װאָלטמעטער (מע קען קױפֿן בײַ אַן עלעקטראָניק-געשעפֿט, װי למשל "רײדיאָ-שעק" אין די פֿאַרײניקטע שטאַטן)
2 דראָטן, אַן ערך 20-25 צ"ם די לענג, מיט אַליגאַטאָר-קלעמערלעך אױף יעדן עק
עטלעכע פֿאַרשײדענע שטיקלעך מעטאַל, גלאַנציק באַפּוצט. למשל: אַ קופּערנע מטבעה אָדער דראָט; אַ זילבערנער (אָדער באַזילבערטער) לעפֿל; זילבער-פּאַפּיר (אַלומיניום-לײש) געקנײטשט אין אַ גראָדעק פֿון אַן ערך 1 צ"ם אױף 4 צ"ם; אַן אײַזענער טשװאָק; אַ שטאָלענער לעפֿל אָדער אַ גרױס קלעמערל; אַ מעשענער שליסל; אַנדערע שטיקלעך מעטאַל (למשל צינק, צין אואַ"װ).
פּראָצעדור
1. שטעלט אַרײַן אין דעם ציטרין צװײ שטיקלעך מעטאַל, יעדער פֿון אַן אַנדערן סאָרט. פֿאַרזיכערט, אַז די מעטאַלן רירן זיך נישט צו אײנער צום צװײטן.
2. פֿאַרפֿעסטיקט אַ קלעמערל צו אײן שטיקל מעטאַל, און דאָס קלעמערל בײַם אַנדערן עק פֿון דעם דראָט, צו אַ פּאָלוס פֿון דעם װאָלטמעטער.
3. פֿאַרפֿעסטיקט אַן אַנדער קלעמערל צו דעם אַנדערן מעטאַל, און דאָס קלעמערל בײַם אַנדערן עק פֿון דעם דראָט, צו דעם צװײטן פּאָלוס פֿון דעם װאָלטמעטער.
4. באַטראַכט דעם װאָלטאַזש אױפֿן װאָלטמעטער. אױב דער װײַזער װײַזט אָן
נעגאַטיװ (אָדער ציט זיך אין דער נעגאַטיװער ריכטונג), בײַט איבער די
דראָטן װאָס זײַנען צוגעבונדן צו די פּאָלוסן פֿונעם װאָלטמעטער.
אָט איז אַ טאַבעלע פֿון פֿאַרשײדענע װאָלטאַזשן װאָס זײַנען פּראָדוצירט געװאָרן (בײַ די מחברים) מיט פֿאַרשײדענע מעטאַלן אין דער ציטרינצעל.
מעטאַל 1 | מעטאַל 2 | װאָלטאַזש |
(נעג' פּאָלוס פֿונעם מעטער) | (פּאָז' פּאָלוס) | |
קופּער (אַמעריקאַנער פּעני) | אַלומיניום (לײש) | 0.08 װ' |
" | קופּער-ניקל (אַמער' קװאָדער) | 0.18 װ' |
" | שטאָל (גרױס קלעמערל) | 0.15 װ' |
" | מעש (שליסל) | 0.60 װ' |
" | זילבער (באַזילבערט לעפֿעלע) | 0.70 װ' |
קופּער-ניקל (קװאָדער) | מעש (שליסל) | 0.25 װ' |
" | שטאָל (גרױס קלעמערל) | 0.45 װ' |
" | זילבער (באַזילבערט לעפֿעלע) | 0.50 װ' |
" | אַלומיניום (לײש) | 0.14 װ' |
שטאָל (גרױס קלעמערל) | " | 0.10 װ' |
מעש (שליסל) | " | 0.135 װ' |
זילבער (באַזילבערט לעפֿעלע) | " | 1.0 װ' |
אין אונדזער ציטרין-צעל, טוען די עלעקטראָנען אַרבעט בײַם באַװעגן דעם װײַזער פֿונעם װאָלטמעטער. גרעסערע צעלן קענען טאָן מער אַרבעט, למשל באַלײַכטן אַ לעמפּל אָדער אָנהײבן אַן עלעקטראָמאָטאָר. דער װאָלטאַזש װאָס װערט אױסגעמאָסטן איז אָפּהענגיק פֿון אַ סך פֿאַקטאָרן אחוץ די סאָרטן מעטאַלן װאָס װערן אױסגעקליבן: דער טעמפּעראַטור, די גרײס פֿון די שטיקלעך מעטאַל, װי רײן זײַנען זײ, און אין װאָס מע שטעלט זײ אַרײַן. װאָס פּאַסירט, אַשטײגער, אױב מען ניצט גרױסע אָדער קלײנע שטיקלעך מעטאַל? װאָס פּאַסירט אױב מע ניצט אַ מאַראַנץ אַנשטאָט אַ ציטרין? װאָס פּאַסירט אױב מען װאַרעמט די ציטרין אָן?
פֿאַרװאָס דאַרף מען ניצן אַ ציטרין אַנשטאָט װאַסער? (פּרוּװ עס אַלײן אױס מיט װאַסער!) ציטרינען זײַנען זױערדיק. מע װײסט אַז זױערסן זײַנען עלעקטראָליטן: זײ פֿאָרמירן איִאָנען. מען דאַרף דאָס זױערס דערפֿאַר, װײַל אַז די עלעקטראָנען באַװעגן זיך אין אײן ריכטונג דורך דער דראָט, באַװעגן זיך קאַטיִאָנען אינעם ציטרין אין דער פֿאַרקערטער ריכטונג. אױף אַזאַ אױפֿן האַלט די עלעקטראָכעמישע צעל אײַן גלײַכע צאָלן עלעקטראָנען און קאַטיִאָנען: דאָס רופֿט מען עלעקטרישע נײטראַליטעט.
װען מע זאָל פֿאַרגלײַכן אַן עלעקטרישן שטראָם מיט אַ פֿליסיקײט, װאָלט מען געקענט האַלטן דעם װאָלטאַזש (װאָס מע מעסט אױף װאָלטן) פֿאַר אַ מין דרוק, און דעם שטראָם פֿאַרן סכום עלעקטרע װאָס גײט פֿאַרבײַ בעת אײן סעקונדע (װאָס מעסט זיך אױף אַמפּערן). אונדזער ציטרינצעל גיט אַרױס, העכסטנס, בלױז אַ װאָלט פֿון עלעקטרישן דרוק, האָבנדיק אַ קלײנע צאָל עלעקטראָנען װאָס באַװעגן זיך. כּדי צו פֿאַרגרעסערן דעם װאָלטאַזש, קען מען צוזאַמענהעפֿטן די צעלן אין אַ קײט צו מאַכן אַ באַטעריע (װי אַשטײגער אַן אױטאָמאָביל-באַטעריע). כּדי צו פֿאַרגרעסערן דעם שטראָם, קען מען פֿאַרבינדן צעלן אין פּאַראַלעל. נאָרמאַלע "באַטעריעס", װאָס מע ניצט אין לאַמטערנלעך אָדער זײגערלעך, זײַנען--װי מיר האָבן שױן באַצײכנט בײַם אָנהײב פֿון אַרטיקל--אײנציקע עלעקטראָכעמישע צעלן.
אָנערקענונג
מיר דאַנקען דער "דײװיד-ביבליִאָטעק פֿון דער אַמעריקאַנער רעװאָלוציע" אין װאַשינגטאָן קראָסינג, פּענסילװײניע, און ר' עזר סטאָון (ז"ל) און ר' דזשאָסעף סטאָון פֿאַר דעם לערנבוך כעמיע: צו לעזען און צו לערנען, פֿון סאָל פֿײַנסטאָון.
numer.1.1/sholem.redak.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000013270 06541522123 016353 0 ustar raphael raphael
פֿון שלום בערגער
אַ װאַנדערנדיק פֿאָלק דאַרף אַ פּאָרטאַטיװע ליטעראַטור. יעדער ליטעראַטור איז אַװדאי פּאָרטאַטיװ --- פֿונדעסטװעגן איז אַ פֿאָלק, װאָס זײַן גאַנץ פֿאַרמעגן איז אױסגעזעצט און אײַנגעבונדן, באַזונדערש מחויבֿ צו פֿאַרזיכערן אַז זײַן אָנגעשריבן עשירות זאָל אַלץ אַרומנעמען, דורות און לענדער. דערצו: אַ פֿאָלק װאָס האָט דורות לאַנג געהאַלטן זײַן ליטעראַטור פֿאַר דער אײן און אײנציקער קען זיך אָן דעם בעשום אױפֿן נישט באַגײן, אפֿילו בײַם אַנטלױפֿן. דעריבער דער משכּן, דער ש"ס װאָס װערט כּסדר איבערגעדרוקט, די סידורימלעך און תּהילימלעך באַפֿלעקט מיט װעגסשטױב, די שטענדיקע ביכער-צירקולאַציע װאָס איר האַרץ איז דער מוכר-ספֿרים.
דעמאָלט האָבן מיר אײַנגעזען, אַז אױך די נישט-ייִדישע װעלט האָט אַן אײגענע בעלעטריסטיק, אַן אײגענע פּאָעזיע, װאָס אפֿילו אין ייִדישע בײנער צעגײען זײ זיך. אין אַלע תּפֿוצות --- האָט זיך אַרױסגעװיזן --- איז שױן דאָ אַ שריפֿטלעכער צוגאַנג צו דער ברײטער װעלט; אונטער װעגנס דורכן פֿינסטערן װאַלד האָבן אױך גױיִשע הענט אױסגעהאַקט אַ היפּש שטיקל שטעג. זיך צו מאַכן נישט װיסנדיק פֿון גױיִשער חכמה איז --- כעלעמער חכמה. ייִדן ליטעראַטן איבער דער גאָרער װעלט האָבן זיך אַרײַנגעטאָן אין די אָרטיקע ליטעראַטורן: אױף ענגליש, פֿראַנצײזיש, רוסיש, שפּאַניש האָבן זיך אױסגעצײכנט ייִדישע מחברים. זײ האָבן זיך פּאָסמאַקעװעט מיט אַ געװיסער איראָניע: דור-אײַן דור-אױס האָבן זײערע משפּחות פֿאַרלאַנגט פֿון די גױיִם נאָר חסד און גנאָד, און פֿאַרשטאַנד געזוכט אין די קדמונישע ספֿרים קדושים. ס'האָט זיך אָבער אױסגעלאָזט, אַז אַ סך װעגן דערגײען סוף-קל-סוף צום ליטעראַרישן אמת, און נישט אַלע זײַנען ייִדיש. אַנשטאָט צו לערנען בחיפּזון צװישן רדיפֿות, קען מען שאַפֿן אָרטיקע ליטעראַטור אױפֿן סמך פֿון לאַנג-משכדיקן פֿאַרװאָרצלען זיך אין אַ געװיסן לאַנד. נישט אַנדערש: אױך אױף מדינת-ישׂראל זײַנען דיִע באַמערקונגען חל. די ערשטע ליטעראַרישע עולים האָבן אױך אַזױנס געטאָן, זיך אָפּגעזאָגט פֿון װײַטערציִען די גאָלדענע קײט און געזײט זױמען, זײ זאָלן באַגאָסן װערן מיט מילך און האָניק פֿון אַ נײַער עבֿריתּישער, כּאילו סעמיטישער קונסט.
בײַם העלפֿן האָדעװען סטאַבילע אָרטיקע ליטעראַטורן האָבן ייִדן אָבער פֿאַרגעסן אין אַ היסטאָרישן עיקר פֿון י יִ ד י ש ע ר ליטעראַטור: איר סאַמע נישט-אײַנגעפֿונדעװעטקײט. סײַ מיטן שטײגער לעבן סײַ מיטן שאַפֿן האַלטן אונדזערע קלאַסיקער תּמיד בײַם װאַנדער-שטעקן. אין פֿאַל פֿון פֿירשטאָטישער באַקװעמקײט װערט אָפּגעלײגט דאָס גלותדיקע זוכן און בענקען ביז משיחס צײַטן גלוסטן זיך אונדז איבער, װי אַן אַריסטאָקראַטישע משפּחה װאָס צוליב איר שטענדיקער פֿרײַער צײַט װײסט שױן נישט װאָס איז טײַטש "װאַקאַציע".
בכן דאַרף אונדזער ליטעראַטור זײַן אַלע מאָל פּאָרטאַטיװ: אָנצענטריש, צוטריטלעך צו ייִדן איבער דער גאַנצער װעלט, אָנגעצילט אױף יעדער ייִדישער גאַס.
מיטן אינטערנעט שאַפֿט מען זיך גאָר לײַכט אײַן אַזאַ פּאָרטאַטיװקײט. אַ װעבזשורנאַל האָט נישט קײן פֿיזישן אַדרעס, נאָר איז גיכער גלײַך צו אַ רומל מעשׂה-ביכלעך בײַם מוכר-ספֿרימניק, װאָס זײַן װאָגן פֿירט אַרײַן אין יעדן שטעטל.
און פֿאָרט --- אַ גוטע מעשׂה איז תּמיד אַ גוטע מעשׂה, אַ פּרעכטיקע ליד תּמיד אַ פּרעכטיקע ליד, אױף װעלכן-נישט-איז מעדיום. איז האָט הנאה, און קומט צוריק! numer.1.1/test.utf.html 0100664 0000146 0000146 00000016215 07437303645 014775 0 ustar raphael raphael
רעגרעב םולש ןוֿפ
זיא רוטַארעטיל רעדעי .רוטַארעטיל עװיטַאטרָאּפ ַא ףרַאד קלָאֿפ קידנרעדנַאװ ַא זיא ןגעמרַאֿפ ץנַאג ןַײז סָאװ ,קלָאֿפ ַא זיא ןגעװטסעדנוֿפ --- װיטַאטרָאּפ יאדװַא ןַײז זַא ןרעכיזרַאֿפ וצ ֿביוחמ שרעדנוזַאב ,ןדנובעגנַײא ןוא טצעזעגסױא ַא :וצרעד .רעדנעל ןוא תורוד ,ןעמענמורַא ץלַא לָאז תורישע ןבירשעגנָא ןוא ןײא רעד רַאֿפ רוטַארעטיל ןַײז ןטלַאהעג גנַאל תורוד טָאה סָאװ קלָאֿפ םַײב וליֿפא ,ןײגַאב טשינ ןֿפױא םושעב םעד ןָא ךיז ןעק רעקיצנײא ,טקורדעגרעביא רדסּכ טרעװ סָאװ ס"ש רעד ,ןּכשמ רעד רעבירעד .ןֿפױלטנַא עקידנעטש יד ,בױטשסגעװ טימ טקעלֿפַאב ךעלמיליהּת ןוא ךעלמירודיס יד .םירֿפס-רכומ רעד זיא ץרַאה ריא סָאװ עיצַאלוקריצ-רעכיב
ענעגײא ןַא טָאה טלעװ עשידִיי-טשינ יד ךױא זַא ,ןעזעגנַײא רימ ןבָאה טלָאמעד ןעײגעצ רענײב עשידִיי ןיא וליֿפא סָאװ ,עיזעָאּפ ענעגײא ןַא ,קיטסירטעלעב ַא ָאד ןױש זיא --- ןזיװעגסױרַא ךיז טָאה --- תוצוֿפּת עלַא ןיא .ךיז ײז ןכרוד סנגעװ רעטנוא ;טלעװ רעטײרב רעד וצ גנַאגוצ רעכעלטֿפירש .געטש לקיטש שּפיה ַא טקַאהעגסױא טנעה עשִיױג ךױא ןבָאה דלַאװ ןרעטסניֿפ רעמעלעכ --- זיא המכח רעשִיױג ןוֿפ קידנסיװ טשינ ןכַאמ וצ ךיז יד ןיא ןָאטעגנַײרַא ךיז ןבָאה טלעװ רערָאג רעד רעביא ןטַארעטיל ןדִיי .המכח ןבָאה שינַאּפש ,שיסור ,שיזײצנַארֿפ ,שילגנע ףױא :ןרוטַארעטיל עקיטרָא ַא טימ טעװעקַאמסָאּפ ךיז ןבָאה ײז .םירבחמ עשידִיי טנכײצעגסױא ךיז יד ןוֿפ טגנַאלרַאֿפ תוחּפשמ ערעײז ןבָאה סױא-רוד ןַײא-רוד :עינָאריא רעסיװעג עשינומדק יד ןיא טכוזעג דנַאטשרַאֿפ ןוא ,דָאנג ןוא דסח רָאנ םִיױג ןעײגרעד ןגעװ ךס ַא זַא ,טזָאלעגסױא רעבָא ךיז טָאה'ס .םישודק םירֿפס טָאטשנַא .שידִיי ןענַײז עלַא טשינ ןוא ,תמא ןשירַארעטיל םוצ ףוס-לק-ףוס רוטַארעטיל עקיטרָא ןֿפַאש ןעמ ןעק ,תוֿפידר ןשיװצ ןוזּפיחב ןענרעל וצ .דנַאל ןסיװעג ַא ןיא ךיז ןעלצרָאװרַאֿפ ןקידכשמ-גנַאל ןוֿפ ךמס ןֿפױא .לח ןעגנוקרעמַאב עִיד ןענַײז לארׂשי-תנידמ ףױא ךױא :שרעדנַא טשינ ןוֿפ טגָאזעגּפָא ךיז ,ןָאטעג סנױזַא ךױא ןבָאה םילוע עשירַארעטיל עטשרע יד טימ ןרעװ ןסָאגַאב ןלָאז ײז ,ןעמױז טײזעג ןוא טײק ענעדלָאג יד ןעִיצרעטַײװ .טסנוק רעשיטימעס וליאּכ ,רעשיּתירֿבע רעַײנ ַא ןוֿפ קינָאה ןוא ךלימ
ןיא ןסעגרַאֿפ רעבָא ןדִיי ןבָאה ןרוטַארעטיל עקיטרָא עליבַאטס ןעװעדָאה ןֿפלעה םַײב ןוֿפ רקיע ןשירָאטסיה ַא י ִי ד י ש ע ר עמַאס ריא :רוטַארעטיל ןטלַאה ןֿפַאש ןטימ ַײס ןבעל רעגײטש ןטימ ַײס .טײקטעװעדנוֿפעגנַײא-טשינ רעשיטָאטשריֿפ ןוֿפ לַאֿפ ןיא .ןקעטש-רעדנַאװ םַײב דימּת רעקיסַאלק ערעזדנוא סחישמ זיב ןעקנעב ןוא ןכוז עקידתולג סָאד טגײלעגּפָא טרעװ טײקמעװקַאב סָאװ החּפשמ עשיטַארקָאטסירַא ןַא יװ ,רעביא זדנוא ךיז ןטסולג ןטַײצ שטַײט זיא סָאװ טשינ ןױש טסײװ טַײצ רעַײרֿפ רעקידנעטש ריא בילוצ ."עיצַאקַאװ"
,שירטנעצנָא :װיטַאטרָאּפ לָאמ עלַא ןַײז רוטַארעטיל רעזדנוא ףרַאד ןכב רעדעי ףױא טליצעגנָא ,טלעװ רעצנַאג רעד רעביא ןדִיי וצ ךעלטירטוצ .סַאג רעשידִיי
ַא .טײקװיטַאטרָאּפ ַאזַא ןַײא טכַײל רָאג ךיז ןעמ טֿפַאש טענרעטניא ןטימ ַא וצ ךַײלג רעכיג זיא רָאנ ,סערדַא ןשיזיֿפ ןײק טשינ טָאה לַאנרושזבעװ ןַײרַא טריֿפ ןגָאװ ןַײז סָאװ ,קינמירֿפס-רכומ םַײב ךעלכיב-הׂשעמ למור .לטעטש ןדעי ןיא
ַא דימּת דיל עקיטכערּפ ַא ,הׂשעמ עטוג ַא דימּת זיא הׂשעמ עטוג ַא --- טרָאֿפ ןוא טמוק ןוא ,האנה טָאה זיא .םוידעמ זיא-טשינ-ןכלעװ ףױא ,דיל עקיטכערּפ !קירוצ numer.1.2/batal.siyem.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000027010 06541521663 016215 0 ustar raphael raphael
אליעזר גרשון באַטאַליאָן (17 יאָר אַלט)
ליבע מענטשן, איך האָב פֿאַר אײַך אַ קאָנפֿעסיע און איך װיל זיך אַראָפּרעדן פֿון האַרצן. אַנטשולדיקט מיר, אָבער ...
איך ... בין אַ פּױלישער.
כ'װײס כ'האָב פּרובירט, װי די אַסימילאַטאָרן און געװיסע מנהיגים פֿון דער השׂכּלה עס צו באַהאַלטן. כ'האָב געלײענט ביכער אין ענגליש, מאַטעמאַטיק, פֿראַנצױזיש. אָבער איך קען זיך נישט ראַטעװען. דאָס איז מײַן אידענטיטעט. כ'בין אַ פּױלישער ייִד.
מײַנע עלטערנס עלטערן זײַנען געקומען פֿון שטעטל. װעלכעס שטעטל? איך װײס נישט, אָבער אַלע שטעטלעך זײַנען די זעלבע: גיט מיר אַ רבי, אַ מילכיקער, אַ קבצן, אַ שול, און אַ פּאָר בהמות --- און איר האָט אַ שטעטל. מיר האָבן געטראָגן אונדזער געשעפֿטן אין קעשענע און זײַנען אָנגעקומען אין אַ ייִדישער קהילה אין מאָנטרעאַל.
מיר זײַנען געקומען אין די דרײַסיקער יאָרן און האָבן געפֿונען אַן אָרט פֿול מיט ייִדישער קולטור: אַ טעאַטער, אַ צײַטונג, אַ ביבליִאָטעק ... אײנער האָט אָנגעהױבן אַ שמאַטע-געשעפֿט, אַן אַנדערער איז געװאָרן אַן אַדװאָקאַט, אַן אַנדערער אַ דאָקטער. מיר האָבן אױפֿגעבױט עטלעכע אינסטיטוציעס פֿון דער ייִדישער קהילה, מיר זײַנען געװען צעטײלט אין עטלעכע גרופּעס: די ציִעניסטן, די בונדיסטן, די חסידים, די פֿרומע, די נישט-צו-פֿרומע. מיר האָבן געהאַט קאַפּיטאַליסטן, סאָציִאַליסטן, קאָמוניסטן, בײזע באָסעס, אַרבעטער ... אָבער אײן קולטור.
איצט, אַז מע קומט צום יאָר נײַנצן הונדערט זיבן און נײַנציק, באַקומט מען די נאַרישע אילוזיע אַז מע האָט שױן געפּטרט אונדזער ייִדישן ייִחוס.
אָבער איך װײס, מיט מײַן קאָפּ און מײַן גאַנצן האַרצן, אַז מיר זײַנען די זעלבע ייִדן, אַנדערע צײַטן, אָבער די זעלבע ייִדן. כ'װײס, אַז אין יענער צײַט, האָט מען געװױנט אין ביִאַלאָסטאָק --- איצט, װױנט מען אין װוּדסטאָק. אין יענער צײַט איז דער גרעסטער אוצר געװען אַ זינגער-מאַשין --- איצט, איז דער גרעסטער אוצר אַ פֿאַקסמאַשין. אין יענער צײַט, האָבן אַ סך געטראָגן אַ יאַרמעלקע --- איצט, פֿירט מען אַ יאַמאַהאַ. אין יענער צײַט האָבן אַ סך טאָג און נאַכט שטודירט תּורה --- איצט, האָבן מיר נישט אַזאַ מורא. אין יענער צײַט האָט מען געלאַכט פֿון קאָמעדיע פֿון דזשיגאַן און שומאַכער --- איצט, האָט מען דזשערי סײַנפֿעלד אַלס דער גרױסער מאַכער. אין יענער צײַט, האָט מען געהאַט אײן מאַנטל צו באַקלײדן ברידער-שװעסטער --- איצט, דעקט מען אױס די גאַנצע משפּחה אין פּאָליִעסטער. אַ סך האָט זיך געביטן, אָבער די קולטור האַלט אָן, די שפּראַך האַלט אָן.
אָבער װער קען פֿאָרױסזען די קומעדיקע צײַט. אפֿשר װעט ייִדיש פֿון אונדז אַװעק. באמת, פֿאַרװאָס מוז מען האָבן אַ שפּראַך, װאָס איז געבױרן געװאָרן כּדי אײן אײראָפּעיִשער ייִד זאָל קענען שמועסן מיט אַן אַנדערן, װען איצט װױנען מיר אין צפֿון-אַמעריקע און רעדן אַלע ענגליש? אָבער מע פּרובירט עס דװקא אײַנהאַלטן און ראַטעװען, פֿאַר סיבות פֿון כּבֿוד, טראַדיציע און ייִדישע װערטן. פֿאַר דעם קען מען דאַנקען דעם ייִװאָ, די העלדין דאָראַ װאַסערמאַן, און אַװדאי, די ייִדישע פֿאָלקסשול און פּרץ-שול.
איך בין געקומען אין דער שולע װען איך בין געװען 4 יאָר אַלט. כ'בין געקומען אַהײם, כ'האָב געזאָגט, "טאַטע-מאַמע, עס פּאַסט מיר. שיקט מיך דאָרט פֿאַר נאָך אַן עלף יאָר."
זײ זײַנען מסכּים געװען. כ'האָב באַקומען אַ ייִדישע דערציונג פֿון דער אײנציקער שול װאָס האָט דעצידירט אָנהאַלטן די שײנע שפּראַך. אַלע אַנדערע שולן האָבן פּרובירט באַהאַלטן זײער פֿאַרבינדונג מיט ייִדיש, אַזױ װי עס װאָלט געװען אַ שאַנדע ... "זאָל קײַנער מאָך נישט הערן מיט מײַן גאַליציִאַניש לשון."
די ייִדישע פֿאָלקסשול און פּרץ-שול זײַנען געװען שטאָלץ: שטאָלצירט מיט דער שפּראַך, קולטור, ייִחוס. מיר זײַנען נאַריש נישט צו זײַן שטאָלץ: גיט אַ קוק אױף די גרױסע פּערזענלעכקײטן װאָס זײַנען דורכגעגאַנגען אונדזער געשיכטע: י.ל. פּרץ, ביִאַליק, רײזן, דער װילנער גאון, הרבֿ מנחם שניאורסאָן, דזשאַקי מײסאָן, אַל דזשאָלסאָן, סאַראַ בערנהאַרד, מאָלי פּיקאָן, פֿײַװיש פֿינקעל. מען געפֿינט ייִדן אין יעדן טײל פֿון לעבן: די פֿירער פֿון פּאָליטישן לעבן, עקאָנאָמישן לעבן, מעדיצין, טעאַטער, מוזיק, און אױב איך קען מסכּים זײַן מיט מאַרלאָן בראַנדאָ, אױך אין האָליװוּד. גײט אין יעדן װינקל פֿון דער װעלט, אין יעדן הײל אין מיטן פֿון דזשאָנגל ... און איר װעט געפֿינען אַ ייִד, און נישט סתּם אַ ייִד ... אַן אַלטן ייִד ... מיט אַ שטעקן ... און אַ באָרד ... און אַ שטיקל געפֿילטער פֿיש ... און נעכטיקן "פֿאָרװערטס."
מײַן לערנען ייִדיש האָט זיך אָנגעהױבן מיט "מאָטעלע און גיטעלע", אַ באַהאַלטענער פּלאַן מיך צו צװינגן צו רעדן װי אַ ליטװאַק. שפּעטער האָט איך געלערנט די מעשׂיות פֿון ייִדישע געשיכטע, פֿון חנה סענעש, און כ'האָב פֿאַרגרעסערט מײַן װאָקאַבולאַר.
דערנאָך בין איך געקומען אין ביִאַליק. דאָ האָט מען געלײענט די אַרבעט פֿון די װיכטיקסטע ייִדישע שרײַבערס: פּרץ, שלום עליכם, אַבֿרהם רײזען, ביִאַליק. מען האָט זיך געלערנט װעגן שטעטל-לעבן, װעגן דער אימיגראַציע קײן אַמעריקע, מעשׂיות װעגן סאָציאַלער גערעכטיקײט. אַ טײל פֿון אונדזער לערנען איז געװען גײן אין ייִדישן טעאַטער, װוּ מיר האָבן געזען און געהערט דאָס לעבעדיקע ייִדישע װאָרט.
אָבער עס זײַנען דאָ ייִדן װאָס פֿרעגן "פֿאַרװאָס? פֿאַרװאָס דאַרף מען עס לערנען, ס'איז אַ שפּראַך כּמעט אין קבֿר."
פֿױלע זשלאָבעס!!
ייִדיש איז גרינג זיך צו לערנען און אַן אוצר װאָס מען דאַרף האַלטן טײַער. עס איז שטענדיק דאָ אַ באַנוץ פֿאַר ייִדיש: דער ערשטער באַנוץ איז אַ קאָנטאַקט מיט אַן אַנדערן ייִד אומעטום אין דער װעלט. יעדן טאָג װען איך שפּאַציר אַרום מײַמאָנידיס, איז שטענדיק דאָ אַ מאַן װאָס פֿרעגט: "יונגערמאַן, רעדסטו ייִדיש? "You speak Jewish?
און איך קען ענטפֿערן מיט שטאָלץ --- יאָ!
דער צװײטער באַנוץ איז די אַנטװיקלונג פֿון אַ ייִדישן קאָפּ. ס'איז דאָ אַ ספּעציעלער װעג צו קלערן אין ייִדיש, פֿול מיט חכמה און שׂכל. כ'װעל געבן אַ בײַשפּיל:
--- "חיים, פֿאַרמאַך דעם פֿענצטער, ס'איז קאַלט אין דרױסן!"
--- "און אױב כ'װעל יאָ פֿאַרמאַכן דעם פֿענצטער, װעט עס װערן װאַרעם אין דרױסן?"
נישט בלױז אַ שפּאַס, אָבער אַ לעקציע אין לעבן. איצט איז די צײַט צו גײן. מיר װעלן געדענקען די זכרונות פֿון אונדזער ייִדישער דערציונג: די ייִדישע לידער, די מעשׂיות, די פּאָעמעס, די לערערס (אײנער װאָס האָט מיך געלערנט װי אַזױ צו זאָגן "האָבן" --- נישט "האָבען". האָבן!).
איך האָף אַז די װעלט פֿון ייִדיש װעט אָנהאַלטן דורך די קומעדיקע יאָרן, מיר זאָלן נוצן אונדזער ייִדיש לשון, טאָן אונדזערע לעקציעס אױף ייִדיש, לערנען אונדזערע קינדער ייִדיש ...
װײַל ייִדיש איז נישט טױט. ייִדיש איז פֿול מיט לעבן, ענערגיע, שײנקײט, תּאװה און אױסדרוק, ייִדיש איז פֿול מיט חכמה, װיסנשאַפֿט, שׂכל און מאַטעמאַטיק. ייִדיש איז פֿול מיט טרױעריקײט, פֿול מיט קאָמעדיע, פֿול מיט סלאַװישע װערטער װי "סקראַבנע" און "זשלאָב."
ייִדיש איז אַ גאַנצע װעלט, און איר װעט עס געפֿינען אױפֿן אינטערנעט בײַ www.mameloshn.yiddish.com דו קענסט עס נישט אָפּלײקענען, דו װילסט עס נישט אָפּלײקענען, ס'איז דײַן אידענטיטעט.
numer.1.2/beyle.briv.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000003244 06541520715 016046 0 ustar raphael raphael
פֿון בײלע שעכטער-גאָטעסמאַן
פּרוּװן לײענען דעם אַלט-אַלטן כּתבֿ
װי גרײכן צו פֿאַרטונקלטע כמאַרעס אַרױף.
אומזיסט די מוח-אַקראָבאַטיק,
לאָז גיכער דעם ניגון רינען,
דעם ריטעם שטראָמען,
דער סוד פֿון די שורות,
דאָס קול הינטער די אותיות,
זאָל אַלײן זיך אַנטפּלעקן.
און --- אָפּגעװישט שױן דעם נעפּל פֿון
יענעם פֿאַרגעלטן בלעטל,
צעעפֿנט זיך דער שיפֿער
פֿון קױם דערהערטן גערעד,
שעפּטשעט מיט אָנװוּנק און רמז,
מער אַ דערפֿיל צװישן די שורות,
אַ שיעור נישט דערשטיקטער רוף:
"טאָכטער, נעם מיך אַרױף!"
ס'איז שפּעט די שעה, איך קוק אַרױס,
אין שװאַרצער נאַכט פֿליט עפּעס װײַס.
ס'אַ פּאַפּירל צעטראָגן הפֿקר אין װינט,
אַ בריװל, אַ מאַמעס שטורעם-געמיט.
די אותיות שאָטענען נאָך מיט געבעט:
"מיר זײַנען געװען אין צײַטגעלאַף,"
פֿאַרקריסט אין חלל אַ לאַנגסטיקער כּתבֿ.
numer.1.2/finkl.gopl.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000001300 06541521021 016026 0 ustar raphael raphael
פֿון רפֿאל פֿינקל
גאָפּל-מעסער, לעפֿל, גלאָז;
הײסע בולבעס; גיב אַ בלאָז.
שיט אָן זאַלץ און גיס אָן קרעם;
פֿולע מײַלער, ניט זיך שעם.
גאָפּל-מעסער, לעפֿל, גלאָז;
עפּל-זאַפֿט ביז אין דער נאָז.
מיט אַ שטרױ און מיט אַ שלופּ;
פֿעפֿער, מערן, קנאָבל, זופּ.
numer.1.2/herman.lorel.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000002213 06541521234 016363 0 ustar raphael raphael
פֿון הײַנריך הײַנע
פֿרײַע איבערזעצונג פֿון חיים יאַנקל פֿינקל (פֿאַרקירצט און פֿאַרבעסערט)
איך װײס נישט װאָס טוט זיך מיט מיר עפּעס
אַז איך בין אַזױ קאַלעמוטנע
אַלטע זכרונות, פֿאַרגאַנגענע,
קריכן מיר אין קאָפּ.
אַ װינטל אַ קילס, אַ מחיה-נפֿשותדיקס
פֿײַפֿט מיט אַ רויִקן טראָפּ,
און דער ליכט פֿון דער סכיִיעס-החמה
פֿינקלט פֿון די בערגער אַראָפּ.
אַ געלהאָריקע מױד זיצט אױף דער זון
בעת זי פֿלאַכטעט אַ צאָפּ
און ברומט אונטער גאַנץ װאַזשנע זמירות
ביז זי דרעמלט אײַן מיט אַ כראָפּ.
numer.1.2/sholem.alis.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000054677 06541521360 016240 0 ustar raphael raphael
פֿון לויִס קערעל; ייִדיש: ש. בערגער
ערשטער קאַפּיטל. אַראָפּ דעם קראָליק-לאָך.
אַליסן איז געװאָרן לאַנגװײַליק פֿון זיצן בײַ דער שװעסטער בײַם ברעג ים, און פֿון נישט האָבן װאָס צו טאָן. אײן מאָל צי צװײ מאָל האָט זי אַ קוקל געגעבן אין בוך, װאָס די שװעסטער האָט געלײענט --- נאָר ס'האָט נישט געהאַט קײן בילדער אָדער שמועסן, "און װאָס טױג אַ בוך אָן בילדער אָדער שמועסן?" האָט אַליס אַ קלער געטאָן.
דערפֿאַר האָט זיך איר געטראַכט (אױף װי גוט ס'האָט געקענט, װײַל דער הײסער טאָג האָט זי געמאַכט זײער אַ לעפּישע און פֿאַרשלאָפֿענע) צי דער פֿאַרגעניגן פֿון אַ קרענצל מאַרגעריטקעס װאָלט װערט געװען די מי פֿון אױפֿהײבן זיך און אָנרײַסן די מאַרגעריטקעס --- װען מיט אַ מאָל איז פֿאַרבײַגעלאָפֿן גאַנץ נאָענט אַ װײַסער קראָליק מיט ראָזע אױגן.
דאָס אַלײן איז נישט געװען קײן ג ר ױ ס ע ר חידוש, און אַליס האָט עס נישט געהאַלטן פֿאַר ז ײ ע ר אַן אױסטערלישע זאַך, װאָס דער קראָליק זאָגט צו זיך אַלײן, "אױ װײ! אױ װײ! ס'איז שפּעט!" (װען זי האָט עס דערנאָך באַקלערט, איז איר אײַנגעפֿאַלן, אַז זי האָט ג ע ד אַ ר פֿ ט דאָס אַלץ באַװוּנדערן, נאָר בשעת-מעשׂה האָט איר אַלץ אױסגעזען גאַנץ נאָרמאַל.) נאָר װען דער קראָליק האָט טאַקע אַרױסגענומען אַ זײגערל פֿון װעסטל-קעשענע, אַ בליק געגעבן, און װײַטער פֿאַרבײַגעאײַלט, האָט אַליס אױפֿגעצאַפּלט: זי האָט קײן מאָל נישט געזען קײן קראָליק, און דערצו מיט אַ װעסטל-קעשענע, אָדער מיט אַ זײגערל אַרױסצונעמען. שרעקלעך נײַגעריק איז זי אים נאָכגעלאָפֿן איבערן פֿעלד, ביז זי האָט געזען װי ער כאַפּט זיך אַרײַן אינעם קראָליקלאָך, װאָס אונטערן פּלױט. נאָך אײן רגע איז זי נאָך אים לאָך-אַראָפּ, גאָר נישט באַקלערנדיק, װי אַזױ זי זאָל זיך װידער אַרױסקריגן.
אַ שטיק צײַט איז דער לאָך געגאַנגען גלײַך, װי אַ טונעל, און דערנאָך זיך אַ בײג געטאָן אַראָפּ --- אַזױ ראַפּטום, אַז אַליס האָט אפֿילו נישט באַװיזן אַ טראַכט טאָן װעגן אָפּשטעלן זיך אײדער זי האָט גענומען אַראָפּפֿאַלן דורך זײער אַ טיפֿן ברונעם.
אָדער דער ברונעם איז געװען זײער אַ טיפֿער, אָדער זי איז געפֿאַלן זײער פּאַמעלעך, װײַל זי האָט געהאַט אַ סך צײַט זיך אַרומצוקוקן, און צו טראַכטן, װאָס װעט װײַטער געשען. ערשטנס, האָט זי געפּרוּװט אַ קוק טאָן אַראָפּ, אױסצוגעפֿינען װוּהין זי װעט אַרײַן, נאָר דאָרט איז אַלץ געװען טונקל. װײַטער האָט זי אַ קוק געטאָן אױף די זײַטן פֿונעם ברונעם, און באַמערקט, אַז זײ זײַנען פֿול מיט שענק און פּאָליצעס. װוּ נישט װוּ האָט זי געזען מאַפּעס און בילדער אַרױפֿגעהאָנגען אױף העקלעך. פֿאַרבײַפֿאַלנדיק האָט זי אַראָפּגענומען אַ סלױ פֿון אײנעם אַ פֿאַך: אױפֿן צעטעלע איז געשטאַנען "מאַראַנצן-אײַנגעמאַכטס," נאָר צו איר גרױסן אַנטױש איז ער געװען לײדיק. זי האָט נישט געװאָלט דעם סלױ אָפּלאָזן, פֿון מורא זי זאָל חלילה עמעצן נישט הרגענען אונטן, און באַװיזן פֿאַרבײַפֿאַלנדיקערהײט אים אַװעקשטעלן אין אַ שאַנק.
"מילא," האָט אַליס בײַ זיך געטראַכט. "נאָך אַזאַ פֿאַל װעט עס מיר גאָרנישט אױסמאַכן אַראָפּצופֿאַלן פֿון די טרעפּ! אין דער הײם װעט מען מיך האַלטן פֿאַר אַזאַ בראַװער. כ'װאָלט אַ װאָרט נישט אַרױסגערעדט, כ'זאָל אפֿילו אַראָפּפֿאַלן פֿון שפּיץ דאַך!" (און דאָס איז אַװדאי אמת: װען זי זאָל אַראָפּפֿאַלן פֿון שפּיץ דאַך, װאָלט זי שױן מער קײן װאָרט נישט אַרױסגערעדט ...)
אַראָפּ, אַראָפּ, אַראָפּ. װיפֿל איז דער שיעור? "ך'װיל װיסן, װיפֿל מײַל כ'בין שױן געפֿאַלן?" האָט זי אַ זאָג געטאָן הױך אױפֿן קול. "איך דאַרף שױן מסתּמא זײַן נאָענט פֿון דער צענטער ערד --- אַ קײַמא-לן פֿון פֿיר טױזנט מײַל, דאַכט זיך מיר." (װײַל, איר פֿאַרשטײט, אַליס האָט געלערנט עטלעכע זאַכן אַזעלכע אין שול, און כאָטש דאָס איז נישט געװען קײן פּ אַ ס י ק ע געלעגנהײט זיך צו באַװײַזן מיט איר קענטעניש, װײַל ס'איז נישטאָ װער ס'זאָל זי הערן, דאָך איז געװען גוטע פּראַקטיק עס איבערצוכאַזרן.) " --- יאָ, דאָס איז מער-װײניקער די ריכטיקע װײַטקײט --- נאָר אױף װאָס פֿאַראַ געאָגראַפֿישער לענג און ברײט?" (אַליס האָט נישט אָנגעהױבן צו װיסן װאָס הײסט "געאָגראַפֿיש," אַפּשיטא שױן "געאָגראַפֿישע ברײט," נאָר זי האָט זײ געהאַלטן פֿאַר הױכע, װיכטיקע װערטער.
באַלד האָט זי װידער גענומען קלערן. "צי װעל איך דורכפֿאַלן טאַקע ד ו ר ך דער ערד? װי מאָדנע ס'װעט זײַן, זיך אַרױסצוקריגן צװישן די מענטשן װאָס גײען מיט די קעפּ פֿאַרקערט! די אַנטיפּאַטיעס, מסתּמא --- " (זי האָט זיך דאָס מאָל שטאַרק געפֿרײט װאָס קײנער האָט נישט געהערט, װײַל ס'האָט גאָרנישט געקלונגען װי דאָס ריכטיקע װאָרט) "נאָר איך װעל מוזן בײַ זײ אַ פֿרעג טאָן, געװײנטלעך, װי סע הײסט דאָס לאַנד ... זײַט מוחל, מאַדאַם, צי איז דאָס נײַ זײלאַנד צי אױסטראַליע?" (אָט האָט זי אַ פּרוּװ געטאָן מאַכן אַ רעװעראַנס אין דער לופֿט) "און זי װעט מיך האַלטן פֿאַר אַזאַ נאַריש מײדעלע פֿאַר דער פֿראַגע! ... נײן, נישט כּדאי צו פֿרעגן. אפֿשר װעל איך דאָס זען ערגעץ אָנגעשריבן."
אַראָפּ, אַראָפּ, אַראָפּ. פֿאַרפֿאַלן! "דינה װעט מסתּמא שטאַרק בענקען נאָך מיר בײַ נאַכט." (דינה איז די קאַץ.) "איך האָף, אַז מע װעט נישט פֿאַרגעסן איר טעלערל מילך צו טײצײַט. דינה, טײַערינקע! הלװאי װאָלסט דאָ געװען, מיט מיר! ס'איז נישטאָ קײן מײַז אין דער לופֿט, צום באַדױערן, נאָר דו קענסט כאַפּן אַ פֿלעדערמױז, און דאָס איז שטאַרק ענלעך צו אַ מױז, דו װײסט. כ'װאָלט געװאָלט װיסן, צי קעצלעך עסן פֿלעדערמײַז?" אָט האָט אַליס אָנגעהױבן װערן גאַנץ שלעפֿעריק, און צו זיך געזאָגט, אַ ביסל פֿאַרחלומט, "צי עסן קעצלעך פֿלעדערמײַזלעך? צי עסן פֿלעדערמײַז קעצלעך?" װײַל, פֿאַרשטײט איר, אַזױ װי זי האָט נישט געקענט ענטפֿערן נישט אױף דער פֿראַגע, און נישט אױף יענער, איז נישט געװען װיכטיק װי אַזױ זי זאָל עס שטעלן.
זי האָט, דאַכט זיך, אײַנגעדרעמלט, און האָט ערשט גענומען חלומען פֿון שפּאַצירן האַנט אין האַנט מיט דינהן, און איר זאָגן, זײער ערנסט --- "נו, דינה, זאָג מיר דעם אמת, האָסט אַמאָל געגעסן אַ פֿלעדערמױז?" װען פּלוצעם ט ו פּ! ט ו פּ! זי איז אַראָפּ אױף אַ קופּע צװײַגלעך מיט דאַרע בלעטער, און שױן. אױס פֿאַלן.
אַליסען איז גאָרנישט געשען, און זי האָט נאָך אַ רגע אַ שפּרונג געטאָן אױף די פֿיס. זי האָט אַרױפֿגעקוקט, נאָר דאָרט איז אַלץ נאָך טונקל. פֿאַר איר איז געװען נאָך אַ לאַנגער קאָרידאָר, און דער װײַסער קראָליק האָט זיך נאָך אַלץ באַװיזן, אַדורכאײַלנדיק. אַװעק איז אַליס װי דער װינט, און האָט קױם געהערט, װי דער קראָליק רופֿט זיך אָפּ בײַם קערעװען זיך:
"אױ, מײַנע װאָנצעס און אױערן! ס'איז שױן אַזױ שפּעט!"
ער איז אַװעק, און זי האָט אים אומזיסט געפּרוּװט נאָכיאָגן.
זי האָט זיך געפֿונען אין אַ לאַנגן, נידעריקן זאַל, באַלױכטן מיט אַ רײ לאָמפּן װאָס זײַנען געהאַנגען פֿון דער סטעליע. ס'זײַנען געשטאַנען טירן אַרום דעם גאַנצן זאַל, נאָר אַלע זײַנען געװען פֿאַרשלאָסן; און װען אַליס איז אַראָפּגעגאַנגען אײן זײַט און אַרױף די צװײטע, און אַ פּרוּװ געטאָן יעדער טיר, האָט זי טרױעריק געשפּאַנט אין מיטן, באַקלערנדיק, װי אַזױ זי זאָל אַרױס.
מיט אַ מאָל האָט זי זיך אָנגעשטױסן אין אַ קלײנעם דרײַפֿיסיקן טישל, אין גאַנצן פֿון רײנעם גלאָז, װאָס דערױף איז געלעגן אַ קלײנינק גאָלדן שליסעלע. אַליסעס ערשטער אײַנפֿאַל איז געװען, עס װאָלט געפּאַסט אײנעם אַ שלאָס אין זאָל, נאָר אױ, װײ --- אָדער די שלעסער זײַנען געװען צו גרױס, אָדער דאָס שליסעלע איז געװען צו קלײן, נאָר על-כּל-פּנים האָט עס קײן טיר נישט געעפֿנט. דאָס צװײטע מאָל, פֿונדעסטװעגן, האָט זי געפֿונען אַ קלײן פֿירהענגל, װאָס זי האָט נאָך נישט געהאַט באַמערקט, און פֿון הינטן, אַ קלײן טירעלע, אַ פֿופֿצן צאָל די הײך. זי האָט אַ פּרוּװ געטאָן דאָס קלײן גאָלדן שליסעלע אין שלאָס, און צו איר גרױסן פֿרײד האָט עס געפּאַסט!
אַליס האָט דאָס טירעלע אַן עפֿן געטאָן און געזען, אַז ס'האָט אַרײַנגעפֿירט אין אַ קלײנעם קאָרידאָרעלע, נישט קײן סך גרעסער פֿון אַ ראַצנלאָך. זי האָט זיך געשטעלט אױף די קני און אַ קוק געטאָן דורכן קאָרידאָרעלע אין אַזאַ שײנעם גאָרטן אַרײַן --- שענער קען גאָר נישט זײַן! איר האָט זיך אַזױ שטאַרק געװאָלט זיך אַרױסקלײַבן פֿון פֿינסטערן זאַל און אַ שפּאַציר טאָן צװישן די בײטן פֿון העלע בלומען און די קילע פֿאָנטאַנען, נאָר זי האָט דעם קאָפּ אפֿילו נישט געקענט אַדורכקװעטשן דורכן טירעלע. "און אפֿילו װען איך זאָל דעם קאָפּ י אָ אַדורכקװעטשן," האָט אַ קלער געטאָן די בידנע אַליס, "װאָלט דער קאָפּ געטױגט אױף כּפּרות אָן די פּלײצעס. אױ, נעכײַ װאָלט איך זיך געקענט אַ רוק טאָן צונױף, װי אַ טעלעסקאָפּ! ... דאַכט זיך מיר, איך װאָלט געקענט, װען איך זאָל װיסן װי אַזױ אָנצוהײבן." װײַל, פֿאַרשטײט איר, אַזױ פֿיל אױסטערלישע זאַכן האָבן הײַנט פּאַסירט, האָט אַליס גענומען טראַכטן אַז טאַקע זײער װינציק זאַכן זײַנען באמת אוממעגלעך.
װײַזט אױס איז נישט געװען כּדאי צו װאַרטן בײַם קלײנעם טירעלע, איז זי צוריק צום טישעלע, האַלב האָפֿנדיק, אַז זי װעט געפֿינען נאָך אַ שליסעלע דערױף, אָדער כאָטשבע אַ בוך כּללים אױף צונױפֿצושטעלן מענטשן װי טעלעסקאָפּן. דאָס מאָל האָט זי געפֿונען דערױף אַ קלײן פֿלעשעלע ("װאָס איז געװיס נישט דאָ געװען פֿריִער," האָט אַליס אַ קלער געטאָן), װאָס אױפֿן העלדזל איז געװען אַ פּאַפּירן צעטעלע מיט די װערטער
"ט ר י נ ק מ י ך,"
שײן געשריבן מיט גרױסע אותיות.
ס'איז גרינג צו זאָגן "טרינק מיך," נאָר די קלוגע אַליס האָט זיך נישט געקליבן אַזױנס צו טאָן. "נײן. ערשטנס װעל איך קאָנטראָלירן," האָט זי אַ זאָג געגעבן, "צי סע שטײט אױפֿן צעטל 'סם,' צי נישט." זי האָט שױן געהאַט געלײענט עטלעכע פֿײַנע מעשׂהלעך װעגן קינדער װאָס װערן פֿאַרברענט, אָדער אױפֿגעגעסן דורך װילדע חיות, אָדער אַנדערע אומאײַנגענעמע זאַכן --- פּשוט דערפֿאַר, װאָס זײ האָבן נ י ש ט געװאָלט געדענקען די פּשוטע כּללים װאָס די חבֿרים זײערע האָבן זיך יאָ אױסגעלערנט, למשל, אַז אַ רױט הײסע קאָטשערע װעט פֿאַרברענען װען מ'האַלט זי צו לאַנג; און אַז מע צעשנײַדט זיך דעם פֿינגער ז ײ ע ר טיף מיט אַ מעסער, װעט מסתּמא גײן בלוט; און זי האָט קײן מאָל נישט פֿאַרגעסן דאָס, װאָס אַז מע טרינקט אַ סך פֿון אַ פֿלעשל װאָס סע שטײט דערױף "סם," װעט פֿריִער צי שפּעטער זײַן נישט גוט.
פֿונדעסטװעגן איז דאָס דאָזיקע פֿלעשעלע נישט געװען באַצעטלט מיט "סם," און אַליס האָט זיך דערװעגט עס צו פֿאַרזוכן. אַזױ װי ס'איז געװען זײער געשמאַק (ס'האָט געהאַט אַ טעם װי אַ געמיש פֿון קאַרשן-טערטל, קאָסטאַרד, אַנאַנאַס, געבראָטענעם אינדיק, טיאַנוטשקע, און הײסן געברױנטן ברױט מיט פּוטער), האָט זי עס זײער גיך אױסגעטרונקען.
* * *
"סאַראַ מאָדנע געפֿיל!" האָט אַליס זיך אָנגערופֿן. "דאַכט זיך מיר, כ'רוק זיך צונױף װי אַ טעלעסקאָפּ!"
און אַזױ איז געשען: זי איז אַצינדער געװען בלױז צען צאָל די הײך. איר פּנים האָט זיך צעשײַנט פֿונעם געדאַנק, אַז זי איז שױן פֿון דער ריכטיקער גרײס אױף דורכצוגײן דורכן טירעלע אין שײנעם גאָרטן אַרײַן. קודם אָבער האָט זי געװאַרט עטלעכע מינוט צו זען צי זי װעט זיך נאָך מער אײַנציִען. זי האָט זיך געפֿילט עפּעס נערװעזלעך, "װײַל סע קען זײַן," האָט אַליס צו זיך געזאָגט, "אַז איכ'ל ענלעך פֿולשטענדיק אױסגײן, װי אַ ליכט. אינטערעסאַנט, װי כ'װאָלט דעמאָלט אױסגעזען?" און זי האָט זיך געפּרוּװט פֿאָרשטעלן װאָס פֿאַראַ פּנים ס'האָט אַ ליכטפֿלאַם װען דאָס ליכט װערט אַרומגעשניטן --- װײַל זי האָט נישט געדענקט װען זי האָט אַ מאָל געזען אַזאַ זאַך.
נאָך אַ װײַלינקע, זעענדיק, אַז ס'איז נאָך גאָרנישט נישט געשען, האָט זי באַשלאָסן גלײַך אַרײַנגײן אין גאָרטן אַרײַן. אָבער --- אַז אָך און װײ איז דעם קינד! --- אַז זי איז געגאַנגען צום טירעלע, האָט זי געזען, אַז זי האָט פֿאַרגעסן דאָס קלײנינקע גאָלדן שליסעלע; און אַז זי איז צוריק צום טישעלע עס נעמען, האָט זי דערזען אַז זי האָט עס גאָר נישט געקענט דערגרײכן. זי האָט עס גאַנץ קלאָר געזען דורכן גלאָז, און זי האָט שטאַרק געפּרוּװט אַרױפֿקריכן אױפֿן טישעלע, נאָר ס'איז געװען צו גליטשיק; און אַז זי האָט זיך אױסגעמאַטערט, האָט דאָס קינד נעבעך זיך אַנידערגעזעצט און צעװײנט.
"נו-נו! ס'איז נישט כּדאי צו װײנען אַזױ!" האָט אַליס צו זיך אַ זאָג געטאָן, ביטערלעך. "מײַן עצה: דאַרפֿסטו אױפֿהערן, די סאַמע מינוט!" זי האָט זיך אַלײן בדרך-כּלל געגעבן זײער גוטע עצות (כאָטש זי האָט זײ זײער זעלטן געפֿאָלגט), און צו מאָל האָט זי זיך אַלײן געגעבן אַזאַ מיאוסן פּסק, זײַנען איר געשטאַנען טרערן אין די אױגן. זי האָט געדענקט, װי זי האָט אַ מאָל אַ פּרוּװ געטאָן זיך אַלײן אַ פּאַטש טאָן אין פּנים, װײַל זי האָט אַלײן געהאַט געפֿעלשעװעט, שפּילנדיק אין קראָקעט מיט זיך אַלײן. דאָס מאָדנע קינד האָט שטאַרק ליב געהאַט זיך מאַכן פֿאַר צװײ מענטשן. "ס'איז שױן אָבער נישט כּדאי," האָט אַליס אַ קלער געטאָן, "זיך מאַכן פֿאַר צװײ מענטשן --- ס'איז געבליבן קױם-קױם גענוג אױף א ײ ן לײַטישן מענטש!"
קורץ דערנאָך האָט זי דערזען אַ קלײן גלעזערן קעסטעלע, װאָס איז געלעגן אונטערן טישעלע. זי האָט עס אַן עפֿן געטאָן און געפֿונען דערינען זײער אַ קלײן טערטעלע, אױף װעלכן איז געשטאַנען אױפֿגעשריבן מיט װײַמפּערלעך:
"ע ס מ י ך."
"מילא, כ'װעל עסן," האָט אַליס געמאַכט, "און אַז ס'װעט מיך פֿאַרגרעסערן, װעל איך קענען דערגרײכן דאָס שליסעלע, און אַז ס'װעט מיך פֿאַרקלענערן, װעל איך קענען אַרונטערקריכן אונטערן טירעלע. אַזױ צי אַזױ װעל איך זיך אַרײַנקריגן אין גאָרטן אַרײַן, ס'אַרט מיך נישט װי אַזױ."
זי האָט אַ ביסל געגעסן און זיך אומרויִק געזאָגט "װעלכע ריכטונג? װעלכע ריכטונג?" האַלטנדיק די האַנט אױפֿן שפּיץ קאָפּ אױף אױסצופֿילן װוּהין זי װאַקסט, און ס'האָט זי שטאַרק פֿאַרחידושט װאָס זי איז געבליבן די אײגענע גרײס. עס פֿאַרשטײט זיך אַז דאָס קומט ג ע װ ײ נ ט ל ע ך פֿאָר אַז מ'עסט אַ טערטעלע, נאָר אַליס האָט זיך אַזױ געהאַט צוגעװױנט צו ריכטן זיך אױף אױסטערלישע זאַכן, אַז ס'האָט איר אױסגעזען זײער לאַנגװײַליק און נאַריש, דאָס לעבן זאָל װײַטער אָנגײן אױפֿן אַמאָליקן שטײגער.
דערפֿאַר האָט זי זיך אונטערגעגאַרטלט און זײער באַלד אױפֿגעגעסן דאָס טערטעלע.
[סוף ערשטן קאַפּיטל] numer.1.2/sholem.redak.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000015460 06541520476 016370 0 ustar raphael raphael
רעצענזיע פֿון :Klezmania: Klezmer for the New Millennium (Shanhachie Records) הײנקע סאַפּאָזניק -- פּראָדוצירער
דער אַמעריקאַנער קהילה (מיר זײַנען נישט קװאַליפֿיצירט אָפּצושאַצן די אַנדערע) האָט זיך נישט אײַנגעגעבן אױפֿהיטן די אוצרות פֿון דער מזרח-אײראָפּעיִשער ייִדישער קולטור. פֿונדעסטװעגן איז דאָ אײנער אַן אױסנאַם. קלעזמער-מוזיק (אָדער "קלעזמער" װי מע רופֿט אים אָן אױף ענגליש) איז אַ שײנדל און אַ צירונג בײַ אַמעריקאַנער ייִדן װאָס װערט גאָר שטאַרק אױפֿגעהיט, אַנטװיקלט, און צעשפּרײט. ס'איז צו באַמערקן אַן איראָניע אַזאַ: בשעת װי די חסידים באַגראָבן זיך אַלץ טיפֿער אין ייִדישן "מוזאַק" (די אין-סופֿיקע אַלבאָמען פֿון אַבֿרהם פֿריד אד"גל פֿאַרקױפֿן זיך װי מצה-װאַסער און ס'איז נאָך נישטאָ קײן סימן, אַז דער עולם װעט צוקומען צום שׂכל), איז קלעזמער-מוזיק שױן בײַ פֿרײַע ייִדן אַ לעבעדיקע טראַדיציע. זײ היטן און אינװעסטירן דאָס מוזיקאַלישע עשירות.
דאָ װיל די רעדאַקציע בלױז אַרױסהײבן אײנעם אַן אַלבאָם װאָס צאַפּלט מיט שעפֿערישן לעבן און ריזלט מיט פֿילפֿאַרביקע קלאַנגשטראָמען. "קלעזמאַניע: קלעזמער-מוזיק פֿאַרן נײַעם יאָרטױזנט", פּראָדוצירט דורכן באַװוּסטן קלעזמער הײנקע סאַפּאָזניק, נעמט אַרײַן דרײַצן לידער פֿון אַזױ פֿיל קלעזמער-קאַפּעליעס. יעדער שטיק טוט לפּחות הנאה דעם צוהערער; די בעסטע פֿון דער זאַמלונג װײַזן אונדז אַ נײַעם װעג צו דער מוזיקאַלישער ייִדישקײט.
דער קלעזמער-מוזיק װערט דאָ צעגלידערט, צענומען טײלנװײַז װי אַן אױטאָ אין װאַרשטאַט און דערנאָך צוריקגעשטוקעװעט. אַ קאָנסערװאַטיװער װאָלט געהאַלטן אַזאַ עקספּערימענטאַליזם פֿאַר אַן אומכּבֿוד, נאָר פֿון אַזאַן "אומכּבֿוד" קומט אַרױס בלױז גוטס: דער בדחן האָט נישט קײן מורא, די חתן-כּלה זאָלן אים נישט האַלטן פֿאַר אַ גראָביאַן.
יעדער קונסט באַשטײט פֿון פֿאָרמען, און אַז די פֿאָרמען נעמען זיך צונױפֿגיסן, איז דאָס אַ סימן פֿון קיום. משלים געפֿינען זיך בשפֿע צװישן די לידער פֿון אַלבאָם. די Paradox Trio גיסט אַרײַן דרום-אַמעריקאַנער און ציגײַנערישע ריטמען אין "אַלץ פֿאַר געלט", װאָס צײכנט זיך אױך אױס מיט אַן אימפּאָזאַנטער אימפּראָװיזאַציע אױף דער עלעקטרישער גיטאַרע. די Klezmatics טרעטן אױף מיט נאָך אַ פֿאַרװײַלנדיקער באַאַרבעטונג פֿון דער קלעזמער-טראַדיציע, "חסידים-טאַנץ." ,"Crown Heights Affair" פֿון דער קאַפּעליע ,Godchildren of Soul באַװײַזט אַ גװאַלדיקן אױפֿטו: עס װערן דערינען צונױפֿגעמישט היפּהאָפּ, ראַפּ, און קלעזמער-פֿידל אין אַ געשמאַקן צימעס. ס'איז אױך דאָ הומאָר: די אױסגעדראָשענע, שאַבלאָנסקע "טום באַלאַלײַקע" װערט איבערגעטראָגן, דורך דער קאַפּעליע ,"Twisting the Freylekhs" גאָר אױפֿן סטיל פֿון --- די .Beach Boys ייִדן, עס װילט זיך סורפֿן.
און אחרון אחרון חבֿיבֿ זײַנען דאָ צװײ גאונישע שטיקער, משונהדיק נאָװאַטאָרישע. אײנער איז נאָך אַ בײַשפּיל פֿון קלעזמערישן איבערניצעװען: אַ הײַנטיקע קלעזמער-קאַפּעליע, מיט אײנעם אַ מוזיקער Coleman בראָש, האָט דיגיטאַליש צונױפֿגעפֿלאָכטן אַ קלעזמער-קלאַסיק פֿון די 20ער יאָרן ("סאַדעגורער חסידל," פֿון (Nathanson מיט אַן אײגענעם, הײַנטיקן נוסח. די צװײ קאַפּעליעס, אָפּגערוקט מיט כּמעט װי אַכציק יאָר, שמועסן זיך אַדורך, מאַכן אַ בשותּפֿותדיקער אַרבעט פֿון אײן פּיעסע.
און װער ס'האַלט נישט פֿון אַזאַ דיגיטאַלישער שעפֿערישקײט (װאָס טײל רעכענען זי פֿאַר גענײװע) זאָל נאָר קוקן אױף דער רײַכער, עקזאָטישער, שיעור נישט סענסועלער קאָמפּאָזיציע פֿון ,Frank London "וארשׂתּיך לי." דאָ פֿירט דער קלעזמער-מוזיק אַ הײסע ליבע מיט פֿרײַער-פֿאָרם-דזשעז, און דאָס קינד איז אַ געראָטענע ...
מע האָט שױן געדאַרפֿט בענטשן גומל פֿאַר דעם, װאָס דער קלעזמער-מוזיק האָט שױן װידער אױפֿגעלעבט. איצט דאַרף מען בענטשן שהחינו, װײַל סע שטײט פֿאַר אונדז אַ נײַער מוזיק, װאָס שפּרײַזט אַרײַן אין צװײטן יאָרטױזנט מיט זיכערע כּוחות.
נאָר אײן חסרון: נישטאָ קײן װאָרט ייִדיש אין די נאָטיצן, װאָס באַגלײטן דעם אַלבאָם. ס'איז דען אַזױ שװער צו שרײַבן אַ ייִדישע װערסיע? לאָמיר האָפֿן אַז סאַפּאָזניקס קומעדיקער אַלבאָם װעט נישט לײַדן אַזאַ גרױסן פֿעלער. numer.1.3/beyder.dialogn.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000016312 06541517105 016673 0 ustar raphael raphael
דיִאַלאָגן
--- װער ביסטו? --- איך פֿרעג אים.
--- װאָס, האָסטו נישט דערקענט?
ער כריפּעט:
--- צו קורץ איז, װײַזט אױס, דײַן זכּרון!
--- אָ, גאָט מײַנער! --- טו איך אַ פּאַטש מיט די הענט,
און אױספֿרעגן װײַטער איך דאַרף שױן פֿאַרשפּאָרן.
אָט איבער מײַן קאָפּ,
אָט פֿון לינקס, אָט פֿון רעכטס,
אָט שטרעקט ער זיך אױס,
אָט צונױפֿגעשרומפּט װערט ער.
ער ברומט ---
און איך װײס נישט, צי איז דאָס אַ קרעכץ,
צי גאָר אַ טײַװלאָנישער אפֿשר געלעכטער...
איך טו זיך אַ יאָג ---
אָט אַהין, אָט אַהער,
אַ שװעב אין דער הײך און אַ פֿאַל צו דער נידער.
כ'שטרענג אָן דעם געהער --- נאָר אים כאַפּן איז שװער:
אָט װערט ער אַנטשטומט,
און אָט דונערט ער װידער.
פֿוסטריט און פֿוסטריט ---
װוּ איך גײ, װוּ איך שטײ,
ער לאָזט מיך נישט אָפּ, װי געהאַלטן אין קײטן.
--- װאָס װילסטו?
--- פֿאַרשטײסטו נישט? איך בין דאָך דײַן װײ,
געשיקט פֿונעם גורל --- דיך שטענדיק באַגלײטן.
--- װאָס דאַרפֿסטו?
איך האָב דיר דען װײניק געצאָלט?
אַזױ פֿיל קרבנות איך פֿלעג דיר דאָך ברענגען...
--- כ'דאַרף גאָרנישט...
בלױז אײנס איצט פֿון דיר כ'װאָלט געװאָלט:
דו זאָלסט נישט פֿאַרגעסן
זאָלסט אײביק געדענקען!..
איך טו זיך אַ כאַפּ ---
נאָר ער איז שױן נישטאָ,
װי גאָר אױף דער אמתן װאָלט ער פֿאַרשװוּנדן...
איך רוף אים נישט מער,
װײַל איך װײס --- ער איז דאָ
מיט אײביקן װײ און מיט אָפֿענע װוּנדן...
אָט איז דאָס װײך,
אָט איז דאָס האַרט,
אָט שלאָגט עס שטיל, אָט נעמט עס קאָכן...
ס'טוט װײ דאָס האַרץ,
ס'טוט װײ דאָס האַרץ,
װי ס'װאָלט נאָדלען דאָס געשטאָכן.
ס'טוט װײ...און װאָס זשע טאָן איך זאָל,
אַז נישט פֿון יענע איז עס לײַדן,
װאָס מיט אַ פּיל פֿון װאָלידאָל
מען קאָן אַ ביסל דאָס פֿאַררעדן?
אַ ריס.
אַ שטױס אונטערן דיך ---
און ס'װערט אין אײגן בלוט דערװאָרגן...
װאָס טוסטו? קאָנסטו דען אין זיך
אַרײַננעמען אַזױ פֿיל זאָרגן?
--- דײַן דאגה, --- כ'פֿרעג עס, --- יענעמס פּײַן?
װאָס גײען אָן דיר פֿרעמדע טרערן?
... נאָר נײן --- עס קען נישט רויִק זײַן:
עס בריט, עס זידט, עס װיל נישט הערן.
דורך טײַכן ס'שפּאַנט,
דורך ברעג עס גײט,
דורך קאָנטינענטן און דורך ימען,
װוּ נאָר אַן עװלה --- איז עס גרײט
זיך שלאָגן מיט דער װעלט צוזאַמען.
די בלאַט --- אַ שלײַדער אױפֿן דיל,
דעם טעלעװיזאָר --- אױסגעשלאָסן.
אַ סוף!
אַן עק!
און אָט איז שטיל ---
קײן פּיפּס,
קײן קלאַנג,
קײן רײד,
קײן שאָסן.
נאָר סײַ װי סײַ עס גיט די שמאַרץ
אַ גלי מיט פֿיבערדיקן צאַפּל.
ס'טוט װײ דאָס האַרץ,
ס'טוט װײ דאָס האַרץ,
ס'באַרויִקט זיך נישט אױף קײן קאַפּל.
װי גרױס די װעלט איז --- ס'פֿילט און הערט.
און אַלע מאָל מיט שאַרפֿקײט נײַער:
װי ס'רױשט דער װינט,
װי ס'קאָכט די ערד,
װי ס'שטורעמט ערגעץ נאָך אַ פֿײַער.
פֿון װעלכן שטאָף איז דאָס געמאַכט,
אַז אַלץ אַזױ ס'זאָל קענען פֿליִען?
... ס'טוט װײ דאָס האַרץ,
ס'טוט װײ דאָס האַרץ,
און כ'קען דעם װײטיק נישט אַנטשטילן...
איך װײס, װי פֿאַלש און מיאוס איז
די מכשפֿה אָט די אַלטע,
נאָר אַלץ די פּרוּװט נאָך לאַקרעץ זיס
אַ קוש טאָן מיך מיט ליפּן קאַלטע.
איך טרײַב זי אָפּ, כ'פֿאַרמאַך די טיר ---
זי שטופּט אַרײַן זיך דורכן פֿענצטער,
זי רײצט, זי חנפֿעט זיך צו מיר:
--- דו ביסט דער בעסטער, ביסט דער שענסטער!..
--- נו, זײַ זיך מודה, --- אומפֿאַרשעמט,
זי װאָרקעט מיט אַ קול אַ טױבן, ---
דו האָסט דאָך ליב, װען דיך מען נעמט
אין פּנים לאַשטשען זיך און לױבן!..
--- אַװעק! --- איך שלײַדער זי אַרױס, ---
דו טשעפּע אָפּ זיך, פֿאַלשע בריאה!
... נאָר חוצפּהדיק זי לאַכט מיך אױס:
--- איך בין --- כאַ-כאַ! --- נאָך אַ מציאה!
איך האַק איר אױס די פֿױלע צײן,
כ'צעשפּאַלט איר צונג,
כ'צעפּלעט איר שאַרבן...
נאָר נאָך אַ מאָל זי קומט צו גײן
און נעמט מיך לײַדנשאַפֿטלעך װאַרגן.
--- כ'בין אײביק! --- גנבֿיש קלינגט איר קול, ---
און כאָטש געטאַדלט און געטריבן
מען האָט מיך, --- זעסטו --- װי פֿיל מאָל,
ביז הײַנט אַ סחורה כ'בין געבליבן!
--- דו לײַגסט! --- איך שרײַ. --- עס קען נישט זײַן!...
און כ'װער מיט מײַן געשרײ דערװאָרגן.
... איך כאַפּ זיך אױף...
מיט העלער שײַן
צו מיר עס שמײכלט דער פֿרימאָרגן.
numer.1.3/beyle.lider.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000005006 06541516317 016205 0 ustar raphael raphael
דרײַ לידער
װאָס מײנען די ליניִאַרע שטריכן
פֿון אַ פֿרױ װאָס קוקט מיך אָן
מיט אַ בלום אין האַנט?
איז עס אַ צופֿאַל
און איך גיב צו פֿיל
װאָג אױף קלײנע טראַפֿן?
צי איז עס מער און טיפֿער
און טראָגט אין זיך אַ מײן?
װיל עס מיר װאָס זאָגן
דאָס דורכפֿליִיִקע בילד
אין שװאַרצע ליניִעס
פֿון אַ פֿרױ מיט אַ בלום
אין האַנט און אַ שמײכל
אױף די ליפּן?
קען איך זי פֿון אַ חלום
צי איז זי אַרױס װי אַ רוף צו מיר
אױף גלאַטיק װײַסן פּאַפּיר?
אומזיסטע פֿאָרערײַ
אומזיסטע פֿאָרערײַ
געפּטרט צײַט צוליב עמעצנס געמיט.
צי ס'איז כּדאי טאָר מען נישט פֿרעגן,
װי אַ סך טועכצער טוט מען
װײַל מע װערט געטריבן.
אַ צעטראָגענע שמײכלט מען
אין הױלן טאָג אַרײַן,
מע װעט שױן געפֿינען אַ תּירוץ,
נאָר צי סע װעט זיך לױנען?
אַזױ איז שױן דאָס פֿירעכץ
פֿון אילע הפֿקר-פּאַרשױנען.
דו הערסט זיך צו
צו פֿאַלשע עצות
און דײַן בלאָנדזשענדיקער װעג
האָט דיך פֿאַרלױרן.
אפֿילו חלומות
װערן שיטערער
און פֿאַרקערעװען
זײערע סודות.
נאָר שטײן װי אַ מױער
אױף טרוקענער ערד
איז נישט דער דרך
פֿון אַ קלײן בלײך מײדל,
װאָס איז פּלוצעם נעלם געװאָרן
און מגולגל געװאָרן
אין אַ פֿרעמדער געשטאַלט.
numer.1.3/mindl.subkultur.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000026730 06541516572 017163 0 ustar raphael raphael
די װײַבלעכע סובקולטור
די פֿרױקע איז געזעסן אײנע אַלײן אין דער גרױסער דירה מיט די דרײַ שלאָפֿצימערן. די קינדער זײַנען געװען אין קעמפּ, דעם ערשטן זומער װאָס בײדע זײַנען געװען גענוג אַלט צו פֿאָרן. דער מאַן האָט ערשט געהאַט אַװעקגעפֿאָרן אױף געשעפֿט קײן שיקאַגאָ אױף אַ װאָך צײַט. איז זי זיך אַזױ געזעסן, נישט פֿאַרבענקט, נישט געקרענקט, בלױז אַ ביסל פֿאַרװוּנדערט מכּוח דעם װאָס אין אירע עטלעכע דרײַסיק יאָר איז עס דאָס ערשטע מאָל װאָס איר קומט אױס זיך צו געפֿינען טאַקע אַלײן אױף אַ גאַנצער װאָך. ביז צו דער חתונה האָט זי אָפּגעלעבט אַלע אירע יאָרן בײַ די עלטערן אין שטוב. עס זײַנען געװען װײניק טעג און בלױז אײנצלנע נעכט װען זי איז פֿאַרבליבן אין גאַנצן אַלײן.
די ערשטע צװײ טעג, ספּעציעל די ערשטע צװײ נעכט איז איר די שטילקײט פֿון דער פּוסטער דירה זײער געלעגן אױפֿן געדאַנק. די דריטע נאַכט האָט זי בלױז פֿאַרן שלאָפֿן גײן אַ טראַכט געטאָן אַז דאָס אַלײן זײַן איז אַ רוטין װי אַלע רוטינען און זי איז דערױף אײַנגעשלאָפֿן.
עס האָט זיך איר געחלומט אַז זי האָט זיך אױסגעלענקט אַ קנעכל און עס טוט שטאַרק װײ. אױפֿגעכאַפּט האָט זי זיך אין שטאַרקע יסורים װי קײן מאָל פֿריִער אין לעבן. דער שאַרפֿער װײטיק האָט אַלץ פֿון איר געפֿאָדערט, אַלע כּוחות, די גאַנצע אױפֿמערקזאַמקײט, אַזױ אַז עס האָט געדױערט אַ שײנע פּאָר מינוט ביז זי האָט באַנומען אַז זי מוז אױף װעלכן ס'איז אױפֿן האַנדלען. קודם האָט זי געװאָלט אָנקלינגען צו איר דאָקטער, אפֿשר פֿאַרװאַנדלט זיך די זאַך אין אַ געפֿערלעכן בלוט-אױסגוס. אָבער דער זײגער האָט געהאַלטן בײַ האַלב נאָך צװײ אין דער פֿרי. זי האָט באַשטימט צו רופֿן אַן אַמבולאַנס. פֿון די װײטיקן װעט זי נישט אױסהאַלטן ביז טאָג און אפֿילו װען דער דאָקטער געפֿינט זיך שױן אין אָפֿיס קען זי דאָרט נישט דערגײן. זי איז נישט בכּוח זיך אַרונטערצושלעפּן אין גאַס, זאָל דאָס זײַן אפֿילו אין אַ שלאָפֿראָק, און אַרײַן אין אַ טאַקסי.
שעלטנדיק װאָס דאָס איז געשען פּונקט װען זי געפֿינט זיך אײנע אַלײן --- געװײנטלעך, שפּירט זי בעת דער צײַט בכלל נישט קײן װײטיק, בלױז אַ ביסל שלאַפֿקײט --- איז זי װי נישט איז דערגאַנגען צום מעדיצין-שאַפֿעלע און שנעל פֿאַרטרונקען צװײ אַספּירינען מיט װאַסער. זי איז צוריק אַרײַנגעפֿאַלן אין בעט, געמאַכט ליכטיק און זיך געפּרוּװט צוזאַמעננעמען. בעת זי האָט גענומען טראַכטן װאָס װײַטער, האָט זיך דער װײטיק גענומען צוביסלעך אײַנשטילן. זי איז װײַטער געלעגן אומבאַװעגלעך אַ שטיקל צײַט. דאַן האָט זי זיך גענוג באַרויִקט כּדי צו נעמען אַ ראָמאַן פֿון נאַכטטישל און לײענען אַ װײַלע, און דער װײטיק איז דערװײַל אַװעק װי קײן מאָל גאָרנישט.
זי איז געװען צו אױפֿגערעגט און איבערגעשראָקן װײַטער אַנטשלאָפֿן צו װערן, איז זי פֿאָרזיכטיק, אַ ביסל מוראדיק, אַראָפּ פֿון בעט און אַרײַן אין קיך זיך מאַכן אַ טעפּל טײ. גאָר פּאַמעלעך האָט זי צוגעשאַרט אַ שטול צום פֿענצטער, שטופּנדיק דאָס מיטן גאַנצן קערפּער כּדי זיך װאָס װײניקער אָנצושטרענגען, און זיך אַװעקגעזעצט אַנטקעגן פֿענצטער טרינקען די טײ.
די לײדיקע שטילע גאַס, פֿון גאַסנלאָמפּן באַלױכטן, האָט זי באַרויִקט. קעגן איבער זײַנען געשטאַנען אַ רײ ראָמאַנטישע אַלטע בראַונסטאָנס, פֿאַרטונקלטע, פֿאַרשלאָפֿענע... נאָר מיט אַ מאָל האָט זיך געהערט אַ געפּילדער פֿון אײנעם פֿון די בראַונסטאָנס, אַ פֿרױ האָט פֿון דאָרטן געטאָן אַ לױף אַרױס, זי האָט פֿלינק אַראָפּגענומען דאָס דעקל פֿון אַ מיסטקאַסטן פֿאַרן הױז, אַרײַנגעשפּרונגען און פֿון אינעװײניק צוריק אַרױפֿגעזעצט דאָס דעקל. ס'האָט קײן רגע נישט געדױערט און אַ מאַנספּאַרשױן איז אַרױס פֿון בראַונסטאָן און זיך בליץ שנעל אַרונטערגעלאָזט מיט די שטײנערנע דרױסנדיקע טרעפּ. ער האָט אַ לאַנגן קוק געטאָן אױף דער גאַס, פֿריִער דרײענדיק זיך אױף רעכטס, נאַכער אױף לינקס, געבליבן שטײן אַ רגע און צוריק אַרײַן אין הױז.
די פֿרױקע בײַם פֿענצטער איז שױן גרײט געװען צו רופֿן די פּאָליצײ, נאָר זי האָט זיך עפּעס גענומען קװענקלען. װעלן זײ דען קומען הערנדיק אַזאַ געשיכטע פֿון אַ פֿרױ אין אַ מיסטקאַסטן? זײ װעלן אַװדאי מײנען אַז זי איז שיכּור און זי הײסן גײן שלאָפֿן און זיך אױסטשוכען פֿון דעם. אױסער דעם געפֿינט זיך די פֿרױ אין מיסטקאַסטן אין גאָר אַן ערנצטער לאַגע. צי האָט עס בכלל אַ זין אַז אַ װילד פֿרעמדער מענטש זאָל זיך אַרײַנמישן? עס קען איר נאָך װערן ערגער פֿון דעם. זי װעט בעסער בלײַבן בײַם פֿענצטער און זען װאָס װעט זײַן װײַטער. איז זי אַזױ געזעסן און געזעסן און געקוקט דעם מיסטקאַסטן ביז זי איז אײַנגעשלאָפֿן אַזױ זיצנדיק אױף אַ פּאָר מינוט. און װען זי איז אױפֿגעקומען האָט זי זיך באַלד געלײגט און פֿאַרשלאָפֿן ביז עלף אין דער פֿרי.
װי באַלד זי איז אױפֿגעשטאַנען האָט זי זיך גלײַך דערמאָנט אין אַלץ װאָס איז פֿאָרגעקומען אין משך פֿון דער נאַכט. איר האָט זיך זײער געװאָלט אַז דאָס זאָל האָבן געװען אַ בײזער חלום. די געשעענישן האָבן דאָך גיכער געפּאַסט פֿאַר אַ קאָשמאַר װי פֿאַר דער נאָרמאַלער װירקלעכקײט. אױפֿן פֿענצטערברעט האָט זי אָבער דערזען דאָס לײדיקע טעפּעלע מיט דעם טײ-זעקעלע אױפֿן טעלעכל. דאָס אָפֿענער פֿלעשל אַספּירין איז געשטאַנען אױפֿן אָפּגאָס.
פֿילן האָט זי זיך געפֿילט גוט. זי האָט אָבער געמײנט אַז מיט אַזאַ נאַכט דאַרף מען זיך רעכענען. מען קען נישט גלאַט אַזױ װײַטער אָנגײן װי עס װאָלט גאָרנישט געשען. קלינגען דאַרף מען. מיט אַ זיפֿץ האָט זי געכאַפּט אַ קוק דורכן פֿענצטער אױף די ראָמאַנטישע בראַונסטאָנס, אין כּעס אױף זיך אַלײן װאָס זי האָט נישט גערופֿן די פּאָליצײ. איצט געדענקט זי שױן נישט אין װעלכן מיסטקאַסטן די אומגליקלעכע פֿרױ האָט זיך באַהאַלטן. אפֿשר זאָל זי אָנקלינגען אַ קרובֿה און דערצײלן װאָס איז געשען? ס'איז איר אָבער איבערגעגאַנגען. צו װאָס איבערשרעקן די משפּחה? צום דאָקטער דאַרף זי זיכער קלינגען. ס'איז אָבער איצט פּונקט נישט דער מאָמענט אים נעמען דערצײלן װעגן אַ װײטיק װאָס איז איבערגעגאַנגען מיט מער װי אַ מינוט צװאַנציק פֿריִער. מען דאַרף צוּװאַרטן און זען צי עס װעלן זײַן װײַטערע אַנטװיקלונגען. און אַזױ, װאַרטנדיק אױף די װײַטערע אַנטװיקלונגען, איז זי שױן אָפּגעלעגן אין בעט דעם גאַנצן טאָג, לײענענדיק, שרײַבנדיק און טראַכטנדיק װעגן אַלץ װאָס איז געשען. עס איז איר געקומען אױפֿן געדאַנק אַז דאָס האָט די געטין דיִאַנאַ אױף איר אַ שאָס געטאָן מיט אײנער פֿון אירע באַרימטע פֿײַלן און איר צוגעשיקט אַזאַ װײַבערישן װײטיק כּדי דאָס זאָל פֿירן צו דעם אַז זי זאָל זיך געפֿינען בײַם פֿענצטער פּונקט אין יענעם מאָמענט און זען װי פֿרױען װערן שלעכט באַהאַנדלט. פֿאַרשטײט זיך, אַז זי האָט דעם דאָזיקן אײַנפֿאַל פֿאַר קײנעם נישט איבערגערעדט; נישט פֿאַר אירע חבֿרטעס, נישט פֿאַר דער משפּחה װען זײ זײַנען אַהײמגעקומען. עס איז געװען צו מאָדנע, צו אױסטערליש. בנוגע דעם עפּיזאָד מיטן מיסטקאַסטן װאָס האָט געפֿירט צו דעם געדאַנק, און װאָס איז געװען נישט װײניקער אױסטערליש, האָט זי אױך געשװיגן. װעגן די אומגעהײַערע װײטיקן האָט זי יאָ עפּעס געזאָגט איר גינעקאָלאָג, װען זי איז בײַ אים געװען מיט אַ צײַט שפּעטער אױף איר יערלעכער באַטראַכטונג. numer.1.3/sholem.alis.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000047437 06541517755 016252 0 ustar raphael raphael
צװײטער קאַפּיטל: דער טרערנסטאַװ
"װאָס װײַטער אַלץ מער מאָדנערער!" האָט אַליס אױסגערופֿן. (אַזױ פֿאַרחידושט איז זי געװען, אַז זי האָט דערװײַל פֿאַרגעסן װי צו רעדן לײַטיש מאַמע-לשון.) "איך רוק זיך שױן אױף װי דער גרעסטער טעלעסקאָפּ װאָס איז אַ מאָל געװען! זײַט געזונט, פֿיס!" (װײַל אַז זי האָט געגעבן אַ קוק אַראָפּ אױף די פֿיס, האָבן זײ זיך קױם-קױם אַרױפֿגעזען.) "אַך, מײַנע אָרעמע פֿיס! װער װעט אײַך אָנטאָן די שיך און סקאַרפּעטן, טײַערע? איך, איך װעל זיכער נישט קענען! איכ'ל זײַן צו װײַט, איך זאָל זיך מיט אײַך אָפּגעבן...נאָר כ'דאַרף זײַן אַ ברײטהאַרציקע," האָט אַליס געקלערט. "אַנישט, װעלן זײ אפֿשר נישט גײן װוּ כ'װיל. כ'מוז עפּעס װאָס צוטראַכטן. כ'װײס...אַהאַ! כ'ל זײ שענקען אַ נײַע פּאָר שטיװל יעדער חנוכּה!"
און זי האָט װײַטער פּלאַנירט װי אַזױ זי זאָל עס טאָן. "מע דאַרף זײ שיקן, די שטיװל, מיט דער פּאָסט," האָט זי געטראַכט, "און װי מאָדנע ס'װעט זײַן צו שענקען מתּנות די אײגענע פֿיס! און װי אױסטערליש װעט זײַן דער אַדרעס:
פֿרײַנד רעכטער פֿוספֿונאַליס
שטאָט טעפּעך
מדינות פּאַרקעט-דיל
אָבער איך פֿאַררעד זיך!"
גראָד דעמאָלט האָט איר קאָפּ אַ זעץ געטאָן אין סטעליע פֿון זאַל: זי איז שױן געװען מער װי נײַן פֿיס די הײך. זי האָט גלײַך אָפּגענומען דאָס קלײנע גאָלדענע שליסעלע און זיך צוגעײַלט צום גאָרטן-טירעלע.
אָרעמע אַליס! זיך לײגנדיק אױפֿן זײַט האָט זי מער נישט געקענט דורכקוקן אין גאָרטן מיט אײן אױג---און זיך דורכצוקריגן איז געװען שװערער װי פֿריִער. זי האָט זיך אַװעקגעזעצט און צעװײנט.
"מעגסט זיך שעמען," האָט אַליס געזאָגט, "דו גרױסע מױד," (ג ר ױ ס ע איז טאַקע אמת) "װאָס דו װײנסט אַזױ. הער שױן אױף! הערסט?" נאָר זי האָט סײַ װי געװײנט װײַטער, אױסגיסנדיק גאַלאָנען טרערן ביז אַ גרױסער סטאַװ, אַ פֿיר צאָל די טיף, האָט זיך געצױגן ביז אין מיטן זאַל.
נאָך אַ שטיקל צײַט האָט זי געהערט פֿון דער װײַטנס אַ געקלאַפּ פֿון קלײנע פֿיסעלעך, און האָט זיך אױסגעװישט די אױגן צו זען װער עס גײט. ס'איז געװען דער װײַסער קראָליק, אױסגעפּוצט אין עסיק און אין האָניק, מיט אַ פּאָר װײַסע הענטשקעס אין אײן האַנט און אַ גרױסער פֿאָן אין דער צװײטער. ער האָט זיך האַסטיק פֿאַרבײַגעלױפֿלט און געמורמלט, "אַך, די פֿירשטין, די פֿירשטין! אַזױ בײז װעט זי זײַן, אױב כ'זאָל זי לאָזן װאַרטן!" אַליס איז געװען אין אַזאַ ייִאוש, אַז זי איז געװען גרײט צו בעטן הילף בײַ אַבי װעמען. דערפֿאַר, אַז דער װײַסער קראָליק איז שױן געגאַנגען לעבן איר, האָט זי נידעריק און מוראװדיק זיך געװענדט צו אים:
"זײַט מוחל---"
האָט דער װײַסער קראָליק אַ ציטער געטאָן, געלאָזט פֿאַלן די הענטשקעס מיט דער פֿאָן און זיך אַ לאָז געטאָן אַװעק אין פֿינסטער אַרײַן, צום גיכסטנס.
אַליס האָט אױפֿגעהױבן די פֿאָן און די הענטשקעס. איר איז געװען זײער הײס אין זאַל, האָט זי רעדנדיק געפֿאָכעט מיט דער פֿאָן:
"טאַטעניו זיסער! סאַראַ מאָדנער טאָג---און נעכטן איז אַלץ צוגעגאַנגען װי געװײנטלעך! אפֿשר האָט מען מיך איבערגעביטן אױף דער נאַכט? שטײט נאָר... צי בין איך געװען טאַקע איך, װען כ'בין הײַנט אױפֿגעשטאַנען? מיר דאַכט זיך, אַז כ'האָב זיך געפֿילט אַ קאַפּעלע אַנדערש. אָבער, אױב כ'בין נישט די אײגענע װאָס פֿריִער, פֿרעגט זיך---װער זשע בין איך? דאָס איז פּשוט אַ קאָפּברעכעניש אַזאַ!"
אַליס האָט גענומען איבערטראַכטן איבער די אַלע חבֿרטעס אירע, גלײבנדיק אַז מע האָט זי אפֿשר איבערגעביטן אױף אײנער פֿון זײ.
"מסתּמא בין איך נישט עליסאָן," האָט זי געזאָגט. "די האָר בײַ עליסאָנען זײַנען אין אַזױנע לאַנגע קרײַזעלעך, און בײַ מיר זײַנען קײן קרײַזעלעך בכּלל נישטאָ...כ'בין באמת איבערצײַגט, אַז כ'בין נישט עליזאַבעט, װײַל א י ך װײס אַזאַ סך זאַכן, און זי --- אַך, זי װײסט אַזױ װײניק! חוץ דעם איז זי דאָך ז י , און איך בין א י ך. װײ, דאָס איז אַזױ קאָמפּליצירט! כ'װעל אַ פּרוּװ טאָן געדענקען אַלץ, װאָס כ'האָב געװוּסט פֿריִער. אָט האָסטו דיר: פֿיר מאָל פֿינף איז צװעלף, און פֿיר מאָל זעקס איז דרײַצן, און פֿיר מאָל זיבן איז --- אַך! כ'ל קײן מאָל נישט דערגײן ביז צו צװאַנציק! סײַ װי, די כּפֿל-טאַבעלע איז נישט װיכטיק. לאָמיר אַ פּרוּװ טאָן געאָגראַפֿיע: לאָנדאָן איז די קרױנשטאָט פֿון פּאַריז, און פּאַריז איז די קרױנשטאָט פֿון רױם, און --- נײן, דאָס איז זיכער נישט ריכטיק! כ'בין זיכער אױסגעטױשט געװאָרן אױף עליזאַבעטן! כ'װיל אַ פּרוּװ טאָן דעקלאַמירן אַ ליד, װי בײַ די לימודים. װי זשע גײט עס? 'ך'האָב אַ קלײנע---'"
כ'האָב אַ קלײנע קראָקאָדילקע
מיט אַ װײדעלע גאָר פֿײַן.
אױף אירע גאָלדענע שופּן
גיסט זיך דער װײַניקער רײַן.ער שמײכלט גאָר שײן, דער גוטהאַרציקער,
און איז גוט מכניס-אורחים די פֿיש---
ס'גיט זײ אָפּ שלום-עליכם
זײַן ברײטער, גאַסטפֿרײַנדלעכער פּיסק.
"ך'בין איבערצײַגט, אַז די װערטער זײַנען נישט די ריכטיקע," האָט אַליס אומעטיק געזאָגט, און ס'האָבן זיך איר געשטעלט טרערן אין די אױגן. "ך'דאַרף מסתּמא זײַן עליזאַבעט, און װױנען בײַ אירע טאַטע-מאַמע אין זײער דושנע שטיבעלע, װוּ כ'ל האָבן כּמעט נישט קײן שפּילכעלעך, און אַזױ פֿיל, אַזױ פֿיל הײמאַרבעט! ס'איז געבליבן: אױב כ'בין שױן יאָ עליזאַבעט, װעל איך בלײַבן אָט דאָ, אונטן! אױב מע זאָל אַ קוק טאָן אַראָפּ אונטן און זאָגן, 'קום צו אונדז, ליבעניו!', װעל איך מערנישט אױפֿהײבן דעם קאָפּ און אַ זאָג טאָן: 'איז װער זשע בין איך? זאָג מיר קודם-כּל, װער איך בין, און אױב עס געפֿעלט מיר, װעל איך אַרױף צו אײַך---אַנישט, װעל איך בלײַבן אָט דאָ אונטן, ביז װאַנעט איך װעל נישט װערן עמעץ אַנדערש.'" זי האָט זיך צעװײנט. "אױ, טאַטעניו! מיר װילט זיך אַזױ שטאַרק, מע זאָל אױף מיר כאָטשבע אַ קוק טאָן! דאָס זײַן אַלײן מאַכט מיך אַזױ מיד!"
אָט האָט זי אַ קוק געגעבן אַראָפּ אױף די הענט, און זיך געװוּנדערט אױף דעם, װאָס רעדנדיקערהײט האָט זי זיך געהאַט אָנגעטאָן דעם קראָליקס װײַסע האַנטשקע. "װי אַזױ האָב איך דאָס געטאָן?" האָט זי געקלערט. "ס'קער זײַן, אַז כ'װער שױן װידער קלענער." איז זי אױפֿגעשטאַנען און צוגעגאַנגען צום טישעלע, זי זאָל זיך אױסמעסטן דערמיט. זי האָט אױסגעפֿונען אַז זי איז צװײ פֿיס די הײך, און געהאַלטן אַלץ אין אײן אײַנשרומפּן. זי האָט זיך װײַטער דערװוּסט, אַז די סיבה דערפֿון איז געװען די פֿאָן װאָס זי האָט געהאַלטן. האָט זי אױף גיך זי אָפּגעלאָזן---אין אַ װײַלינקע אַרום װאָלט זי אײַנגעשרומפּן געװאָרן אין גאַנצן.
"קױם-קױם אַרױס!" האָט אַליס זיך אָנגערופֿן. זי איז געװען גאַנץ דערשראָקן צוליב דער מיטאַמאָליקער ענדערונג, נאָר זיך געפֿרײט דערמיט װאָס זי עקזיסטירט נאָך. "און איצט---אין גאָרטן אַרײַן!"
זי איז צוריקגעלאָפֿן אַזױ גיך װי זי האָט נאָר געקענט צום קלײנעם טירעלע, נאָר, װײ, װײ!, ס'איז װידער געװען פֿאַרמאַכט, און דאָס קלײנע גאָלדענע שליסעלע איז געלעגן אױפֿן גלעזענעם טישעלע, װי פֿריִער. "אַלץ ערגער און ערגער!" האָט געקלערט דאָס קינד נעבעך. "ך'בין קײן מאָל נישט געװען אַזױ קלײן, װי איצט! ס'איז אַ שאָד, אמת אַ שאָד!"
בײַ אָט די װערטער האָט איר פֿוס זיך געטאָן אַ גליטש אױס, און אין אײן רגע---פּליוך!---איז זי אַרײַן אין זאַלצװאַסער אַזש ביז דער גאָמבע. איר ערשטער געדאַנק איז געװען, אַז זי איז װי נישט איז אַרײַנגעפֿאַלן אין ים אַרײַן. "אין ד ע ם פֿאַל," האָט זי צו זיך געזאָגט, "װעל איך קענען צוריקפֿאָרן מיט דער באַן." (נאָר אײן מאָל אין לעבן איז אַליס געװען בײַם ים, און זי איז געהאַט געקומען צום אַלגעמײנעם אױספֿיר, אַז בײַ װעלכן נישט איז אָרט אױפֿן ים-ברעג, װעלן שטענדיק זײַן באָדהײַזער, עטלעכע קינדער װאָס גראָבן אין זאַמד מיט הילצערנע לאָפּעטעס, װײַטער אַ רײ גאַסטהײַזער, און אױף יענער זײַט הײַזער אַן אײַזנבאַן-סטאַנציע.) פֿונדעסטװעגן האָט זי באַלד אײַנגעזען, אַז זי איז געװען טאַקע אין סטאַװ פֿון טרערן, װאָס זי האָט אָנגעװײנט װען זי איז געװען גרױס.
"הלװאי װאָלט איך נישט אָנגעװײנט אַזױ פֿיל!" האָט אַליס אױסגערופֿן, שװימענדיק אַהין און אַהער נאָך אַן אַרױסגאַנג. "איך װעל באַשטראָפֿט װערן דערפֿאַר און דערטרונקען װערן אין די אײגענע טרערן. דאָס װעט זײַן באמת אַ מאָדנע זאַך! אַלץ איז אָבער מאָדנע הײַנט."
פּלוצלינג האָט זי דערהערט אַ געפּליוך נישט װײַט, און איז צוגעשװוּמען כּדי צו זען װאָס עס איז. צום ערשטן האָט זי געמײנט אַז ס'דאַרף זײַן אַ װאַלפֿיש אָדער אַ היפּאָפּאָטאַם. נאָר זי האָט זיך דערמאָנט אַז זי איז שױן זײער אַ קלײנע, און עס באַלד דערקענט פֿאַר אַ מױז װאָס האָט זיך געהאַט אַ גליטש געטאָן אין סטאַװ אַרײַן, װי זי אַלײן.
"צי װעט זײַן כּדאי צו רעדן מיט דער מױז?" האָט אַליס געקלערט. "אַלץ איז הײַנט אַזױ אױסערגעװײנטלעך, זי װעט מסתּמא קענען רעדן. ס'װעט סײַ װי נישט שאַטן." זי האָט זיך געװענדט צון איר:
"אדוני המױז, אפֿשר װײסט איר, װי אַזױ זיך אַרױסצוקריגן פֿונעם סטאַװ? כ'בין אַזױ מיד פֿונעם שװימען אַהין און קריק, אדוני המױז!" (זי האָט געמײנט, אַז אָט אַזױ אָ דאַרף מײן רעדן מיט אַ מױז. זי האָט קײן מאָל נישט גערעדט מיט קײן מױז, נאָר זי האָט געדענקט װאָס ס'איז געשטאַנען אין איר ברודערס בוך פֿון העברעיִשן דיקדוק: "במױז, למױז, כּמױז, אדוני המױז!)
די מױז האָט אױף איר געגעבן אַ פֿרעגערישן קוק, און אַ פּנים אַ װוּנקל געגעבן מיט אַ קלײנעם אײגעלע, נאָר קײן װאָרט נישט אױסגעזאָגט.
"אפֿשר פֿאַרשטײט זי נישט קײן ייִדיש," האָט אַליס געקלערט. "קען זײַן, זי איז אַ ישׂראלדיקע מױז, אַ משולח פֿונעם סכנות." זי האָט זיך װידער אָנגערופֿן:
"איפֿה החתּול שלי?"
(דאָס איז דער ערשטער זאַץ אינעם עבֿרית-לערנבוך.) די מױז האָט ראַפּטעם אַ שפּרונג געטאָן פֿון װאַסער, ציטערנדיק פֿאַר פּחד.
"זײַט מיר מוחל!" האָט אַליס אױסגערופֿן. זי האָט מורא געהאַט, זי זאָל האָבן באַלײדיקט די מױז. "ך'האָב אין גאַנצן פֿאַרגעסן, אַז קעץ געפֿעלן אײַך נישט."
"געפֿעלן מיר נ י ש ט !" האָט די מױז אױסגעשריגן מיט טיפֿן עגמת-נפֿש. "צי װאָלט א ײַ ך קעץ געפֿעלן, װען איר זײַט אױף מ ײַ ן אָרט?"
"אַװדאי נישט," האָט אַליס געזאָגט. "זײַט נישט אין כּעס, אדוני המױז! הלװאי װאָלט איך אײַך געקענט באַקענען מיט דינהן, מײַן קאַץ, װען איר זעט זי, װאָלט איר קעץ טאַקע האָלט געקראָגן. זי איז אַזאַ זיסינקע, שטילינקע, און מיִאַוקעט אַזױ שײן בײַם פֿײַער, לעקט זיך די לאַפּעס און װאַשט זיך ס'פּנים...ס'איז אַזױ פֿײַן זי צו גלעטן, און זי איז אַזאַ בריה אױף כאַפּן מײַז...אַך! זײַט מוחל!" די מױז האָט געציטערט, און אַליס האָט געװוּסט אַז זי האָט זי געהאַט באַלײדיקט. "מיר װעלן מער נישט רעדן װעגן איר, אױב ס'איז אײַך נישט צום האַרצן."
"מ י ר װעלן נישט! אַזױ גאָר!" די מױז האָט געציטערט ביזן סוף װײדל. "גלײַך א י ך װאָלט גערעדט װעגן דעם! אונדזער משפּחה האָט קעץ אַלעמאָל פֿײַנט---פּאַסקודנע, פּראָסטע, נידעריקע זאַכן! דערמאָנט זײ נישט װידער!"
"מסכּים. כ'װעל נישט," האָט אַליס געמאַכט, און גלײַך געביטן די טעמע." צי האָט איר ליב, נו, אַשטײגער, הינט?" די מױז האָט נישט געענטפֿערט, האָט זי גערעדט װײַטער. "פֿאַראַן אַזאַ שײנער הונט לעבן אונדז, אַן אַנטיקל, װאָס כ'װאָלט אײַך געװאָלט פֿאָרשטעלן---אַ טעריִער, מיט לאַנגע, ברױנע, געקרײַזלטע האָר! און אַז איר װעט עפּעס װאָס אָפּװאַרפֿן, װעט ער אײַך עס אַראָפּברענגען, און װעט זיך אױפֿזעצן און בעטן נאָך װעטשערע, און טױזנטערלײ זאַכן, כ'געדענק זײ נישט אַלע. געהערן געהערט ער זיך אָן, װײסט איר, אַ פֿאַרמער, און ר'זאָגט, אַז ר'װאָלט אים נישט פֿאַרקױפֿט פֿאַר טױזנט דאָלאַר אפֿילו, ער הרגעט אַזױ פֿיל ראַצן און...אַך! כ'האָב אײַך װידער באַלײדיקט!"
די מױז האָט טאַקע גענומען אָפּשװימען אַזױ גיך װי האָט נאָר געקענט, אױפֿרודערנדיק דאָס װאַסער מיטן פּליוכערײַ.
אַליס האָט זי װײך צוגערופֿן: "מײַזעלע, טײַערע! קער זיך אום, און מיר'ן נישט רעדן װעגן קעץ, נישט װעגן הינט, אױב דו האָסט זײ נישט ליב."
האָבנדיק דאָס געהערט, האָט די מױז זיך אַ דרײ אױס געטאָן, און צו איר צוגעשװוּמען; בײַ איר איז ס'פּנים געװען גאַנץ בלײך, און זי האָט גערעדט מיט אַ ציטערנדיק קול:
"לאָמיר צו צום ברעג. דעמאָלט װעל איך אײַך דערצײלן די מעשׂה, און איר װעט פֿאַרשטײן, פֿאַר װאָס כ'האָב פֿײַנט קעץ און הינט."
ס'איז געװען העכסטע צײַט; אין סטאַװ איז שױן געהאַט ענג געװאָרן פֿון די אַלע בעלי-חיים װאָס זײַנען אַרײַנגעפֿאַלן דערין. דאָ איז געװען אַ קאַטשקע, אַ דאָדאָ, אַ לאָרי, אַן אָדלערקע, און נאָך עטלעכע מאָדנע באַשעפֿענישן. אַלע האָבן נאָכגעשװוּמען נאָך אַליסן צום ברעג.
המשך קומט numer.1.3/sholem.redak.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000012410 06541515714 016360 0 ustar raphael raphael
װוּ איז דער אינטערנעטישער גלות?
לאָמיר אָננעמען צום אַלעם ערשטנס אַז דער אינטערנעט איז אַן אָרט פֿאַר זיך, אַ פּנים-חדשת אױף דער װעלט. דאָס הײסט אַװדאי נישט, אַז דאָ רעגירן נישט די אײגענע װיסנשאַפֿטלעכע געזעצן און מענטשישע טבֿע. דער אינטערנעט איז אױך אַ טײל פֿון פֿיזישן און מעטאַפֿיזישן קאָסמאָס; אױך דאָ ראַנגלען זיך דער יצר-טובֿ מיטן יצר-הרע און גופֿניות מיט רוחניות. אױך די אינטערנעט-װעלט שטײט אױף געלט. (דאָס באַרימטע אינטערנעט-פֿאָלקסװערטל, אַז "אינפֿאָרמאַציע װיל זײַן פֿרײַ," דאָס הײסט בחינם, איז שטות. מע פֿאַרקױפֿט אינפֿאָרמאַציע שױן טױזנטער יאָרן---װאָס זשע איז רבי-געלט? שׂכר-לימוד?)
פֿון דער אַנדערער זײַט איז דער אינטערנעט אַן אָרט װאָס געהערט נישט אָן דער געװײנטלעכער געאָגראַפֿיע. אין דער דרױסנדיקער, נישט-אינטערנעטישער װעלט איז דאָ גלות (תפֿוצות) און ארץ-ישׂראל, װאָס אפֿילו אין דער הײַנטיקער תּקופֿה פֿון אַעראָפּלאַנען דאַרף מען צום צװײטן עולה זײַן, צום ערשטן זיך אַראָפּנידערן. אױפֿן אינטערנעט אָבער זײַנען פֿאַראַן זעלטענע סימנים פֿון דער װירקלעכקײט, װאָס אין דרױסן. אַלץ װערט קאָנצענטרירט אױף אײן פּונקט---דעם אָרט פֿון דער װעבסורפֿערקע, װוּ זי זאָל זיך נישט געפֿינען. זי קען אין װײניקער פֿון אַ הרף-עין זיך אַריבערשפּרינגען פֿון אַ ישׂראל-װעבסבלאַט (למשל דעם אױסערגעװײנטלעכן ספֿרים-קדושים-אַרכיװ בײַם העברעיִשן אוניװערסיטעט) אױף אײנער פֿון די מיליִאָנען פֿון פּאָרנאָגראַפֿישע װעבזײַטלעך.
סע צעמישט אַזאַ נישט-אָפּזונדערונג פֿון טרײף-פּסול און תּורה. מע װערט אָן די אָריִענטירונג. דער װעבפּלאַץ פֿון די סאַטמערער חסידים (www.satmar.com) איז אַ קאָמישער בײַשפּיל: מיט אײן האַנט שאַפֿט מען אַ שײנעם, אינהאַלטרײַכן װעבפּלאַץ, װאָס זאָל אַרײַנציִען חסידים און סתּם "פֿאַרבײַסורפֿערס"; מיט דער צװײטער האַנט שלאָגט מען זיך על-חטא, באשר מע פֿאַרפֿירט ערלעכע ייִדן. די סאַטמערער װעבמײַסטער קענען פֿון זיך אַ פּנים נישט אַרױסשלאָגן די מחשבֿה, אַז דער מעדיום האָט אין זיך אַן אַפּיקורסישע טבֿע.
איז װאָס זשע איז געבליבן? צי דאַרפֿן מיר זיך אײַנשאַפֿן אַ גלות מיט אַן ארץ-ישׂראל אױפֿן אינטערנעט, כּדי אױפֿצוהיטן די ערדישע גבֿולן? אָדער דאַרפֿן מיר אָנהײבן פֿון דאָס נײַ, מיט דער פֿאָרבאַדינג װאָס דער אינטערנעט זאָל זײַן אַן אַנדער מין װעלט?
ס'איז דאָ אַ פּרעצעדענץ. לױט דער קבלה (װי אױך לױט עטלעכע גײיִקע טעאָריעס פֿון דער מאָדערנער פֿיזיק) ליגן אין אײן אוניװערס אַ צאָל אַנדערע דימענסיעס װאָס דערזעען זיך נישט מיט דער הױלער אױג. ס'לײגט זיך אָבער אױפֿן שׂכל, אַז די דאָרטיקע תושבֿים זאָלן יאָ דערשפּירן די דאָזיקע דימענסיעס---אַנישט װאָלטן זײ נישט באמת עקזיסטירט. און בײַ די תושבֿים װאָס באַפֿעלקערן אַ געװיסע דימענסיע, איז זײערע פּונקט אַזױ אמתדיק װי די געװײנטלעכע. װאָס הײסט? אױב מע פֿילט זיך אַז דער אינטערנעט איז אַן אמתדיקע סבֿיבֿה, דאַרף זי דערפֿאַר נישט זײַן קײן פּשוטע אָפּשפּיגלונג פֿון דער ערדישער. מע קען, מע מוז אומבאַדינגט צוזען אַז דאָ זאָלן אפֿילו דבֿרי-חול אַרומנעמען פֿונקען פֿון התלהבֿות, און ייִדישקײט זאָל זיך באַרײַכערן מיט דער חכמה פֿון די אַרומיקע אומות-העולם.
numer.1.3/taub.lider.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000002242 06541516452 016037 0 ustar raphael raphael
צװײ לידער (פֿון אַן אָנטיטלדיקער סעריע)
די לאַמטערנס זײַנען געװען סוף-קל-סוף גערעכט.
װי דו האָסט געזאָגט: יעדער אײנער איז געקומען.
קײן קעז איז נישט געװען איבערגעטריבן, נישט אָנגעלײגט.
אפֿילו דזשײן איז געװען צופֿרידן.
מיר האָבן זיך אַװעקגעגנבֿעט.
ער איז געשטאַנען בײַם פֿענצטער, דעם קאָפּ אַראָפּגעלאָזט.
האָט גערעדט װעגן אַ הױז אױף אַן אָזערע.
אַ געװיסע צײַט פֿון טאָג: אױפֿהײבנדיק בין-השמשות.
און אַ קאַנו, נאָר װאָס טרוקן.
גאָט, פֿיר מיך צו מחילה.
numer.2.1/koysev.yekele.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000046131 06541515455 016611 0 ustar raphael raphael
פֿון דודל כּותבֿ
יעקעלע איז אין גאַנצן אַלט געװעזן אַכצן יאָר. מען האָט אָבער געקענט אױף אים זאָגן אַז ער האָט שױן געלעבט זעקס און דרײַסיק יאָר.
יעקעלע איז געקומען פֿון אַ שטילער, אײדעלער שטוב. דער ייִנגסטער פֿון די קינדער, איז ער געװעזן ספּעציעל באַליבט בײַ דער מאַמען. די מאַמע איז געװעזן אַן אשת-חיל פֿון די סאָרטן װאָס מען לײענט נאָר װעגן זײ אין די מעשׂה-ביכלעך: צװײ רעכטע הענט מיט אַ צוגעפּאַסטן קאָפּ. געפֿירט די פּרנסה, אױפֿגעהאָדעװעט די קינדער און נאָך געטאָן מצוות און מעשׂים טובֿים אין דער זײַט אױך. אַז עס האָט אים װער נאָר געפֿרעגט װי אַזױ ער הײסט און פֿעסטגעשטעלט װעמענס ער איז, האָט מען אים באַלד געגעבן אַ ציפּ אין די באַקן און צוגעזאָגט, "איך האָב געקענט די מאַמען. אַ פֿײַנע פֿרױ געװעזן."
זי איז אַװעק װען ער איז אַלט געװען פֿינעף צי זעקס יאָר, און װאָס ער האָט אַלץ געװוּסט װעגן איר האָט ער געהאַט געהערט פֿון אַנדערע.
פֿון װען ער האָט זיך אַלײן געקענט איז ער אַלץ געװען אַ יתומל.
אַ יתומל: דאָס איז נישט אַ היכי תּמצא פֿון אַ קינד אָן אַ מאַמען. דאָס איז אַ סאָרט באַשעפֿעניש, װי אַ הינקעדיקע, צי אַ גיצער, צי עפּעס אַן אַנדערער לא-עלינוניק. ער האָט געקענט קומען אין חדר שפּעט, װײַל דער רבי האָט אים קײנמאָל נישט צו פֿיל געזאָגט --- אַ יתום טאָר מען דאָך נישט באַלײדיקן. אַז ער איז באַגאַנגען אַן עװלה מיט אַ צװײטן ייִנגל, האָט ער געדאַרפֿט צוקוקן װי יענער כאַפּט מכּות, אָבער אים גיט מען בלױז אַ גלעט. װיפֿל מאָל האָט ער זיך געװוּנטשן צו די קלעפּ אַבי נאָר צו זײַן װי אַלע! אָבער ער קען נישט זײַן װי אַלע --- נישט װײַל ער האָט נישט קײן מאַמע, נאָר װײַל ער איז אַ יתום.
די קינדער האָבן אים אַ צונאָמען געגעבן: יעקל מיטן פֿלעקל. אַז מען האָט געדאַרפֿט אַ שבת-גוי אױף אָנצומאַכן עפּעס אַ שײגעצשטיק האָט מען גערופֿען יעקעלען. "דיר װעט מען סײַ װי גאָרנישט טאָן," האָט מען אים געזאָגט.
טאָמער איז עס אים געװען אומאַנגענעם אין הױף בײַם שפּילן, איז עס אָבער אַלץ נישט געװען קײן פֿאַרגלײַך צו װאָס עס האָט זיך אָפּגעטאָן אין דער כּיתּה בײַ חומש אָדער גמרא. פֿינעף װאָכן פֿאַר פּרשת משפּטים האָט ער שױן געציטערט אױף יענעם פּסוק. װען די קינדער האָבן זיך געפֿרײט אַז מען האַלט שױן בײַ דער שירה האָט ער שױן געצײלט די בלעטער. אַז מען האָט שױן געהאַלטן בײַ שלישי אין דער סדרה פֿון משפּטים האָט ער געטראַכט צי ער זאָל נישט אפֿשר בעטן גײן אין בית-כּיסא.
דאָס האַרץ זײַנס האָט געקלאַפּט װי אַ האַמער װען דער רבי האָט אַרױסגעזאָגט דעם פּסוק: "כּל אַלמנה ויתום לא תענין." ער האָט באַגראָבן דאָס פּנים אינעם חומשל און זיך געמאַכט שרעקלעך פֿאַרטיפֿט. ער איז זיכער געװען אַז דעם רבינס קול קומט אין זײַן ריכטונג. ער האָט געזען װי אַלע ייִנגלעך קוקן אַרױס צו זען װאָס ער טוט. ער האָט נישט געװוּסט צי מען האַלט אָפֿן די הענט צי פֿאַרמאַכט די הענט, צי דער עלנבױגן זאָל זײַן אױפֿן טיש צי אונטערן טיש. װי אַזױ ער האָט זיך נאָר געדרײט, האָט זיך אים געדאַכט אַז מען קען דערקענען אַז ס'איז אים נישט גוט אין קאָפּ.
האָט ער געהאַלטן אַז אים שטערט נאָר װאָס מען קוקט אױף אים. דאָס הײסט, אין קלאָמפּערשט קען ער אױסהאַלטן אַז ער איז אַ יתום, נאָר װאָס ער האָט נישט געװאָלט איז אַז יענעם זאָל זיך דאַכטן אַז ער קען עס נישט פֿאַרטראָגן.
דאָס זעלבע איז געװעזן װען מען האָט געלערנט גמרא: "מעמידין אַפּוטרופּוס ליתומים קטנים." דאָס פּנים האָט אים אָנגעהױבן צו ברענען, און ער האָט נישט געװוּסט צי מען זעט אַז ער איז רױט צי ער זעט אױס װי יעדער.
אײן מאָל האָט ער געװאָלט אױפֿװײַזן פֿאַר אַלעמען זײַן קוראַזש, װי גוט און שטאַרק ער קען דאָס באַהאַנדלען. ער האָט אַרײַנגעפֿרעגט פּונקט בײַ אַזאַ גמרא. ער האָט נאָך אַרױסגעזאָגט דאָס װאָרט יתומים פֿון מױל, כּדי זיך צו שטראָפֿן מאַקסימום. װי נאָר ער האָט עס געזאָגט, איז די שטוב שטילער געװאָרן. די אױערן זײַנע האָבן אָנגעהױבן צו קלינגן, און ביז דער רבי האָט אים נישט געענטפֿערט איז אין זײַן קאָפּ אַדורך גאַנצע שעהען. די אױגן פֿון זײַנע חבֿרים האָבן אים געלעכערט װי אַ זיפּ, און ער האָט נישט געװוּסט װוּ זיך אַהינצוטאָן --- און אַלץ װײַל זײ דאַכט זיך אַז ער האַלט עס נישט אױס. ער װײסט דאָך אָבער דעם אמת, אַז ער האַלט עס יאָ אױס, װײַל װען נישט פֿרעגט ער נישט פּונקט דאָ אַרײַן.
אַזױ איז ער דורכגעגאַנגען חדר פֿון אײן רבין צום אַנדערן, און פֿון חדר אין ישיבֿה קטנה אַרײַן, און פֿון דאָרט אין דער ישיבֿה, דאָס הײסט דער ריכטיקער ישיבֿה װוּ עס לערנען די גרױסע בחורים. דורך די אַלע יאָרן האָט ער מיט קײנעם נישט גערעדט װעגן דער מאַמען, אָדער אפֿילו װעגן דעם, אַז זי לעבט נישט. נישט װײַל עס איז נישט געװען מיט װעמען צו רעדן. ער װאָלט געקענט לױפֿן פֿון אײן רבין צום אַנדערן, פֿונעם מגיד שיִעור צום משגיח, פֿונעם משפּיִע ביזן ראש ישיבֿה. זײ װאָלטן אַלע אים גערן אױסגעהערט. נאָר ער װאָלט געװאָרן שטאָטס נעבעך, און זײ װאָלטן נאָך מיט דעם געװאָרן רחמנים בני רחמנים. יעקעלע װאָלט אפֿשר בדיִעבֿד פֿון דעם נישט געהאַט צו פֿיל עגמת-נפֿש, אָבער זײ װעט זיך אַלע דאַכטן אַז ער קען נישט, אַז ער גיט זיך נישט קײן עצה. דאָס האָט ער נישט געװאָלט --- נישט װײַל ער האָט זיך געשעמט, נאָר װײַל אַזאַ געדאַנק אױף אים איז פּשוט נישט אמת.
מיטן אײגענעם טאַטן האָט ער אױך נישט געקענט דיסקוטירן דעם ענין. אַמאָל װען ער איז שױן געװען אַ בחור פֿון פֿערצן מיט אַ האַלב, האָט זיך געמאַכט אַ שמועס צװישן די חבֿרים. אײנער האָט געפֿרעגט, "װאָס איז דאָס --- 'די יענע מעשׂה'?"
אַ צװײטער האָט געזאָגט: "איך האָב אַמאָל געזען אין שיל, װי אײנער דערצײלט אױף אַ באַקאַנטן, אַז יענער האָט די יענע מעשׂה. האָט עמעצער געגעבן אַ שפּײַ צװײ מאָל אױף דער ערד."
יעקל --- ער האָט שױן מער נישט געהײסן יעקעלע, ער איז שױן געװען אַ גרױסער בחור --- האָט זיך אָנגערופֿן אַז ער װעט פֿרעגן דעם טאַטן.
צומאָרגנס אױפֿן װעג אַהײם פֿון שחרית פֿרעגט ער דעם טאַטן: "װאָס איז דאָס, די יענע מעשׂה?"
דער טאַטע האָט זיך װי פּלוצלינג אָפּגעשטעלט, און באַלד אָנגעהױבן װײַטער צו גײן --- אָבער מיט אַ סך שװערערע און לאַנגזאַמדיקערע טריט. "די יענע מעשׂה," האָט ער געענטפֿערט, "רופֿט זיך אױף ענגליש קאַנסער. דאָס איז אַ מחלה װאָס עסט אױף רחמנא לצלן דעם קערפּער פֿונעם מענטש ביז װי לאַנג עס בלײַבט נישט גאָרנישט איבער. דאָס איז אַ מחלה װאָס מען װײסט אױף דעם נישט קײן רפֿואה."
דער טאַטע האָט אױפֿגעהערט צו רעדן און מען איז װײַטער געגאַנגען. דער טאַטע האָט גאָרנישט געזאָגט, און דער זון האָט אױך נישט גערעדט.
נאָך אַ פּאָר מינוט זאָגט אים זײַן טאַטע אױף אַ שטילערן טאָן: "מאַמי עליה השלום איז פֿון דעם אַװעק."
יעקל האָט אַראָפּגעקוקט אױף דער ערד; ער האָט חרטה געהאַט װאָס ער האָט אָנגעפֿאַנגן צו רעדן. ס'איז געװען דאָס ערשטע מאָל װאָס ער האָט גערעדט מיטן טאַטן װעגן דער מאַמען, און כאָטש ער האָט געװאָלט רעדן, האָט דאָך עפּעס אים נישט געלאָזט. דאָס װאָרט "מאַמי" האָט אים דערלאַנגט אַ ציפּ װאָס ער האָט אַלײן נישט פֿאַרשטאַנען פֿאַרװאָס.
"דו האָסט געװוּסט דערפֿון?" האָט אים דער טאַטע געפֿרעגט.
"נײן, ס'איז דאָס ערשטע מאָל װאָס איך הער."
"זי האָט עס געהאַט אין די בריסט און אין דעם לעבער," האָט דער טאַטע אים װײַטער דערצײלט.
יעקל האָט שױן געהערט װי דאָס קול ברעכט זיך בײַם טאַטן און האָט מער גאָרנישט געזאָגט. ער האָט געשפּירט גענױ װאָס ער האָט געשפּירט אין חדר. ער קען רעדן דערפֿון, האָט ער געהאַלטן, אָבער דעם טאַטן װעט זיך דאַכטן אַז עס נודזשעט אים --- און דאָס האָט ער נישט געװאָלט.
***
װען יעקל איז אַלט געװעזן אַכצן מיט אַ האַלב יאָר האָט אים דער טאַטע אַהײמגעברענגט פֿון ישיבֿה אױף צו זוכן אַ שידוך. בײַ טאָג איז ער געזעסן אין בעת-מדרש און געלערנט, און אין אָװנט איז ער אַהײמגעקומען. דער טאַטע זײַנער האָט געװױנט אַלײן, און פֿלעגט אָפֿט אַהײמקומען שפּעט. אַזױ איז אױסגעקומען יעקלן צו זיצן אַ סך שעהען אין דער הײם אײניקער אַלײן.
אײן שכנטע איז געװעזן װאָס האָט זיך גוט געקענט מיט זײַן מאַמען. אױסער דעם איז זי געװען זײער אַ װאַרעמע און זי האָט זיך תּמיד אינטערעסירט בײַ יעקלן װאָס ער מאַכט, און תּמיד אָנגעזאָגט פֿאַרן טאַטן אַז ער דאַרף אױפֿפּאַסן אױף זײַן מיזיניקל, אַז ער זאָל אים אױסװײלן אַ גוטן שידוך.
מיט סתּם אַ פֿרױ װאָלט זיך יעקל שטאַרק געשעמט צו רעדן. אַ חסידישער בחור פֿון אַכצן מיט אַ האַלב יאָר, אַ פֿאַרטיקער חתן-בחור, רעדט נישט מיט װײַבער. חוץ דעם, אַז ער װעט זיך אױפֿמאַכן צו אַ פֿרױ װעט מען פֿון אים לאַכן. ער איז גענוג אַ נעבעך אָן דעם --- דאַרף ער פֿרישע צרות איבערן קאָפּ?
זי איז אָבער געװעזן אַ מבֿין אױף אים, און האָט אים דערקוטשעט ביז װי לאַנג עס איז אױסגעקומען צו כאַפּן אַ שמועס מיט אים.
עס איז געװען אַ װינטער-אָװנט. ס'האָט עפּעס געפֿעלט אין דער הײם און יעקל איז געגאַנגען בײַ איר באָרגן. זי איז געװען אַלײן און האָט אים װאַרעם אַרײַנגערופֿן.
"ביסט דאָך אַװדאי הונגעריק," האָט זי אים געזאָגט.
"װאָס עפּעס? איך האָב מיך עפּעס אַלײן ציגעשטעלט," האָט ער זיך אײַנגעטענהט.
"װאָס דו האָסט דיך צוגעשטעלט װײַס איך דאָך. קום; איך לײַג דיר דעם טיש, געב דיך אַ װאַש אין װעסט עסן װי אַ מענטש."
ער האָט געדרײט מיט דער נאָז, אָבער דאָס האַרץ האָט אים געחלשט און ער האָט זיך נישט געלאָזט לאַנג בעטן.
יעקל האָט שטענדיק גענײַגערט צו װיסן װי אַזױ עס האָט אױסגעזען בײַ דער מאַמענס יציאת-נשמה. ער האָט פּראָבירט מיט האַלבע װערטלעך און מיט שמײכלעך צו ציִען דעם שמועס צו יענע מינוטן. צי די שכנטע האָט פֿאַרשטאַנען װאָס ער װיל, צי אומװילנדיק האָט זיך דער שמועס אַהין פֿאַרטראָגן, איז שװער צו װיסן, אָבער אַהין איז מען אָנגעקומען.
זי האָט דערצײלט װי זײַן מאַמע איז אַהײמגעקומען אָנגעפֿער צען טאָג פֿאַר דער פּטירה, װײַל די דאָקטױרים האָבן געזאָגט אַז זײ קענען מער גאָרנישט טאָן. מיט װי אַ װאָך שפּעטער איז זי װידער אַרײַן אין שפּיטאָל, צום לעצטן מאָל, נאָך דעם װאָס זי איז געפֿאַלען אין דער הײם.
דעם לעצטן טאָג איז די שכנטע דאָרט געװעזן טאַקע פֿאַרטאָגס, װײַל מען האָט געזאָגט אַז עס װעט שױן נישט לאַנג געדױרען. "דײַן מאַמע," האָט זי דערצײלט, "איז געװעזן זײער שװאַך. זי האָט זיך קױם געקענט רירן. זי האָט מיך געװוּנקן אַז איך זאָל מיך צובײגן, זי װיל מיר עפּעס זאָגן.
"'װען איך בין געװען אַ קלײן מײדל,' האָט זי אָנגעהױבן אין אַ שטילער שװאַכער שטימע, 'איז מײַן מאַמע אַװעק פֿון דער װעלט. איך בין ברוך השם געװען אַ פֿעיִקער, און פֿון דרױסן האָט זיך יעדער געדאַכט אַז עס גײט מיר גוט. און עס איז מיר טאַקע גוט געגאַנגען. עס האָט מיר ברוך השם גאָרנישט געפֿעלט --- אָבער אַ יתום בין איך אַלץ געװען. איך גײ יעצט אַװעק פֿון דער װעלט, און כאָטש די גרעסערע קינדער זענען שױן דערװאַקסן, לאָז איך איבער דעם קלײנעם יעקעלע. אינעם לידל זינגט מען: "װער עס האָט פֿאַרלױרן, דער װײסט װאָס איך מײן." איך האָב פֿאַרלױרן,' האָט זי אױסגעפֿירט, 'אָבער װאָס װעט ער האָבן דערפֿון װאָס איך פֿאַרשטײ? איך װעל מער נישט דאָ זײַן.'"
"זי האָט נישט געהאַט קײן כּוח אפֿילו צו װײנען. זי האָט נאָר װאָס געענדיקט רעדן און זי איז אַרײַן אין אַ טיפֿן שלאָף."
"אין װי אַזױ איז זי שפּײטער...?" האָט זיך פֿון יעקלן נישט װילנדיק אַרױסגעכאַפּט. דאָס װאָרט "געשטאָרבן" האָט ער אָבער נישט געקענט זאָגן, אפֿילו אומװילנדיק.
די שכנטע האָט צוגעענדיקט. "זי איז געשלאָפֿן אַ גאַנצן טאָג אָנגעבונדן מיט מאַשינען און רערן פֿון אַלע זײַטען. איך בין אַהײמגעגאַנגען אױף אַ פּאָר שעה און איך בין צעריקגעקומען פֿאַר נאַכטס. אין צימער, אַ ביסל אָפּגערוקט פֿונעם בעט, איז געשטאַנען דײַן טאַטע מיט נאָך נײַן ייִדן און געזאָגט תּהילים. איך בין געװען די אײנציקסטע פֿרױ דאָרט און איך האָב מיך אַרײַנגעװײנט אין מײַן תּהילימל. מיטאַמאָל האָבן די מאַשינען אָנגעהױבן צי פֿײַפֿן אין די לאָמפּן צי בליטשקן. אַ שװעסטער איז געקומען צי לױפֿן, אַ בליק געגעבן און געװוּנקן אַז עס איז אַלס אַריבער."
"הײסט עס, דעמאָלטס בין איך געװאָרן אַ יתום" האָט יעקל אַפֿערגעבראַכט אין אַ דינעם קול.
יעקל האָט זיך אַראָפּגעלאָזט די אױגן; די שכנטע האָט אים גאָרנישט געענטפֿערט.
numer.2.1/naydorf.grib.utf.html 0100600 0000146 0000146 00000002214 06512723525 016357 0 ustar raphael raphael
גריבעלעך
פֿון שמואל נײַדאָרף
אַלע װאַסערן לױפֿן אַװעק די גריבעלעך בלײַבן
אױ איר טײַערע גריבעלעך
װען די רעגנס זענען געװען ניט גענוג
האָט איר געראַטעװעט פֿון טריקעניש די פֿעלדער
װען זײ זענען געװען צו פֿול
האָט איר אַװעקגעפֿירט די פֿאַרפֿלײצונגען
װען די פֿישעלעך זענען געװען יונג
האָט איר זײ געהיטן פֿאַר די העכט
װאָס זענען צו גרױס זיך אַדורכצושװימען
װען די זשאַבעס האָבן געדאַרפֿט מער אָרט
האָט איר זײ געפֿירט צו לײדיקע סטאַװן
אױ איר װאַסערן
לױפֿט גיך צוריק
די גריבעלעך זאָלן שױן װידער פֿול זײַן
numer.2.1/sholem.redak.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000022562 06541515037 016366 0 ustar raphael raphael
דער מיטאָס אַחדות
פֿאַראַן הײַנט װײניק ייִדישע בלעטער, אָפּגעשװאַכטע. און פֿאָרט --- אַזױ װי אַ נוטה-למות װערט נישט געמשפּעט פֿאַרן בית-דין-של-מעלה מיט קײן פֿאַרמינערטער שטרענגקײט, פּונקט אױף אַזעלכן אומפּשרותדיקן אױפֿן דאַרף מען מאָנען בײַ אונדזערע צײַטשריפֿטן געזונטע קעפּ און שׂכלדיקע מײנונגען.
מע דאַרף זיך בכן אָפּשטעלן אױף גאָר אַ פֿאַרדריסלעכן טעות, װאָס חזרט זיך איבער אָבער און װידער אַ מאָל אױף די שפּאַלטן פֿון אונדזערע פֿאַרבליבענע טריבונעס.
ס'גײט אין דער אָנגײענדיקער קאָנטראָװערסיע אין ישׂראל איבער די גיור-געזעצן, און בכּלל דער אָנגעװײטיקטער שאלה, "װער איז אַ ייִד?" ס'איז דאָ אין דעם פּרט אַ מײנונג אַ װײַט-פֿאַרשפּרײטע, אַ פֿאַלשע, און אַ פֿאַראײנפֿאַכנדיקע: אַז נאָר דער אָרטאָדאָקסישער מחנה געהערט די באַצײכענונג "פֿרומקײט," און אַז די קאָנסערװאַטיװער און רעפֿאָרם-ייִדן מעג מען בײדן פֿאַרמישן װי קאַשע מיט באָרשט.
ס'איז גרינג צו פֿאַרשטײן, פֿאַר װאָס די רעדאַקטאָרן פֿון אַ צאָל ייִדישע צײַטשריפֿן זאָלן אַזױ פֿאַרקוקן די חילוקים צװישן די פֿאַרשײדענע באַװעגונגען. ערשטנס איז פּשוטער אַזױ: אײן צד, די פֿרומע; דער צד-שכּנגד, די פֿרײַע. מ'איז פֿרײַ נאָר מע דאַרף האָבן דרך-ארץ צו די פֿרומע. און אַזױ װײַטער---דערמיט קען מען פּטור װערן פֿון דער גאַנצער פֿאַרפּלאָנטערטער דיסקוסיע, װאָס איז סײַ װי אַ ישׂראל-ענין. והשנית, אַזאַ מײנונג קען מען גרינגער צופּאַסן צו אַ װעלטבאַנעם, װאָס איז אױספֿאָרמירט געװאָרן אין מזרח-אײראָפּע---און אין װעמענס גערעם עס האָבן די הײַנטיקע באַװעגונגען-אַמפּערנישן אַ גאַנץ מאָדנע פּנים. פֿון אַזאַ קוקװינקל איז אײגנטלעך שװער צו באַנעמען, פֿאַר װאָס די "װעלטעלכע" (אײגנטלעך די קאָנסערװאַטיװער און רעפֿאָרם-ייִדן) װילן זיך פֿאַרמעסטן מיט די "פֿרומע" (דער פֿאַלשער טײַטש פֿון "אָרטאָדאָקסן") אױפֿן פֿעלד פֿון גיורים, חתונות, און אַנדערע הלכהשע ענינים. אױב מ'איז פֿרײַ, איז מען פֿרײַ, און שױן. מע קען זיך אַמאָל לאָזן פֿונאַנדערגײן מיט די "פֿרומע" איבער פֿילאָסאָפֿישע גמרא-מחלקתן, נאָר װעגן דער טאָגטעגלעכער הלכה איז נישטאָ קײן רײד װעגן חילוקי-דעותן אױב מע רעכנט זיך שױן צװישן די פֿרומע.
אָבער אַזאַ צוגאַנג, װי שױן געזאָגט, איז דורכױס אַ פֿאַלשער. פֿרומע ייִדן---װאָס הײסט? די, װאָס מע פֿלעג אָנרופֿן ערלעכע ייִדן, װאָס פֿירן זיך לױט די צװײ עיקרים פֿון הלכה און חסד---געפֿינען זיך אין אַלע הױפּט-שיטות פֿון ייִדישקײט, צװישן רעפֿאָרמער, קאָנסערװאַטיװער, מאָדערנע אָרטאָדאָקסן, אַגודה-ייִדן, חסידים, מתנגדים. קײן עדה געהערט נישט קײן מאָנאָפּאָליע אױף פֿרומקײט. און אַזױ מיט פֿילאָסאָפֿישע קאָרעקטקײט: בײַ יעדער הױפּט-שיטה איז דאָ אַ גוט אַנטװיקלטע באַרעכטינונג פֿון אירע פֿירונגען. די אָרטאָדאָקסן האַלטן מערסטנס מיט אַ שטרענגערן צוגאַנג צו דער הלכה אײדער די קאָנסערװאַטיװער אָדער די רעפֿאָרמער --- אמת. דאָס איז אָבער נאָר אַן ע ר ש ט ע ר צוגאַנג צו אַ גענוגנדיקער באַשרײַבונג פֿון די דרײַ שיטות, װײַל די אונטערשײדן זײַנען טיף, טיף, און זײַנען זיך סומך אױף לאַנג-דױערנדיקע פֿילאָסאָפֿישע טראַדיציעס פֿון ייִדישקײט. װער ס'װיל פֿאַרשטײן (און באַשרײַבן אין אַרטיקלען) די דאָרטיקע לאַגע, מוז זיך פֿונאַנדערקלײַבן אין אַזעלכע אונטערשײדן, אָן זיך צו פֿאַרלאָזן אױף די בלױזע פּראָפּאַגאַנדירערײַען פֿון די רעכטע און לינקע.
די מעשׂה אין ישׂראל איז אָבער אַזױ: אײנע אַ באַװעגונג, די חרידישע, האָט זיך דערלױבט (אָדער מע האָט זי בכּיװן דערלױבט נאָך בײַם װיגל פֿון מדינות-ישׂראל) צו נעמען די אַחיזה איבער אַלע הלכהשע ענינים, אײגנטלעך איבער אַלע רעליגיעזע ענינים. זײ װילן פֿאַרשרײַען זײער קעגנער, און דערמיט אײַנרעדן דער װעלט אַז די הלכהשע ייִדישקײט קען זײַן --- דאַרף זײַן --- אַן אײנפֿאַכע, אײן-דימענסיעדיקע זאַך.
װאָס זשע דרינגט אָבער אַרױס פֿון דעם אמת, װאָס קײן באַװעגונג טאָר זיך נישט באַצײכענען פֿאַר דער "אמתער ייִדישקײט"? צום װײניקסטנס צװײ זאַכן. ערשטנס, דאַרף מען אױפֿפֿירן אַן עפֿנטלעכע דיסקוסיע װעגן אַזאַ פֿילפֿאַכיקער ייִדישקײט, דאָס הײסט אין כּלל-ישׂראל, צװישן אַלע אַמעריקאַנער, ישׂראלדיקע, אײראָפּעיִשע, און "אומעטומיקע" ייִדן. היסטאָריקער דאַרפֿן מודיעה ומכריז זײַן, אַז דער ייִדישער פּלוראַליזם איז בײַ אונדז אַ שטענדיקער פֿענאָמען. פּאָליטיקער און ישׂראלים דאַרפֿן זיך מודה זײַן, אַז די פּאָליטישע מאָנאָפּאָליע פֿון די חרידים איז נישט קײן סימן פֿון קײן מאָנאָפּאָליע אין הילכות ייִדישקײט --- דאָס פֿירט אױך צום אומבאַקװעמלעכן פֿאַקט, אַז אפֿילו חילונים טאָרן למען-השם נישט פּטור װערן פֿון דער דאָזיקער דיסקוסיע װעגן ייִדישקײט, אױב זײ װילן פֿאַרזיכערן אַן אָרנטלעכע מדינה-עקזיסטענץ. מיר אין לאַנד, ד"ה אַמעריקאַנער, דאַרפֿן דערקלערן ישׂראלים די הױפּט-אונטערשײדן צװישן די הײַנטיקע שיטות ייִדישקײט.
און דערעיקר: מיר אַמעריקאַנער ייִדן דאַרפֿן זיך אױך אומקוקן און נעמען קאָמוניקירן: חסידים און מתנגדים, רעפֿאָרמער און אָרטאָדאָקסן מוזן אַלע נאָכגײן די טריט פֿון אַזעלכע מוטיקע פֿירער װי הרבֿ ייִץ גרינבערג און זײַן כּלל-פֿונדאַציע.
בײַם אַנטקעגנשטעלן זיך אַקעגן אונדזער שׂונאים---אַװדאי דאַרפֿן מיר אַחדות. אָבער בײַ זיך אין דער הײם דאַרף מען נישט בענקן נאָך אַחדות --- ד אָ ס איז אײגנטלעך אַ פֿאַלשער ציל װאָס פּרעטענדירט צו צעשמירן די גרענעצן צװישן גלײַך-באַרעכטיקטע אידעאָלאָגיעס. איז אױף װאָס פֿאַראַ פֿונדאַמענט באַזירט זיך דער כּלל, אױב ס'איז נישטאָ קײן מאָנאָפּאָליע אױפֿן אמת? אױפֿן קעגנזײַטיקן דרך-ארץ, אױפֿן אָנגענומענער תּורה, אױפֿן װײַטערדיקן חיובֿ װידער אַרומצורעדן אונדזער גורל אַלס פֿאָלק און לאַנד. קײן שום גרופּע, קײן שום רבֿ, ראַבײַ, אָדער קהל-טוער האָט נישט קײן מאָנאָפּאָליע אױף ד ע ם פֿעלד. numer.2.1/taub.lider.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000002202 06541515317 016031 0 ustar raphael raphael
צװײ לידער (פֿון אַן אָנטיטלדיקער סעריע)
7.
װוּ איז דער "מאָזעס" װאָס זײ האָבן אַרױסגערופֿן.
אַ װאָרט איז געװאָרן אַ שפּראָך בעת זײ האָבן זיך גענענטערט.
װער זײַנען זײ געװען; װוּ האָב איך זײ פֿריִער געזען.
נישט װיכטיק: מיר האָבן פֿאָרױסגעקוקט, װײַטער געגאַנגען.
דעם טאַטנס האַנט ענגער אַרום מײַנער.
11.
גופֿים װײַסע דורך גרין.
רױך אַרום אונדזערע קעפּ.
פֿון אַ װינקל: שליסלקײט אַנטקעגן דײַן נאָענטן הױפֿן הױזן.
אַ ברױנער הוט אונטער אַ פֿאַרבלענדטער באָרד.
צוליב דעם געדענק איך.
numer.2.2/beyle.shpet.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000006606 06557166175 016252 0 ustar raphael raphael
אין די שפּעטע יאָרן
בײלע שעכטער-גאָטעסמאַן
אין די שפּעטע יאָרן טאָר אַ מענטש
נישט זײַן װאָס אַ מענטש איז געװען:
אַ לעבעדיקער מאַן אַ לעבעדיקע פֿרױ
אַ מענטש אין די שפּעטע יאָרן
איז נאָר אַ פֿאָן, אַן אָנדענקשטײן
פֿאַר זאָגענישן, גלײבענישן, אַמאָלן
אױסגעטאָן פֿון רעשיקן לעבן
װער װאָלט עס גלײבן, אַז
ער
זי איז אַ מאַן
אַ פֿרױ
אַן עלטערער מענטש איז פֿון אַ מאָל
אַן אַמאָל פֿון אַ מאָל
ער מעג עסן, טרינקען שלאָפֿן
נישט עסן, נישט טרינקען נישט
אױפֿשטײן
און זיכער װעט קײנער נישט האַלטן
אַז ער קען קוקן אױפֿן צװײטן מין
און זיך רײטלען און ס'קענען
די בלוטן זיך רעשיק צעשפּילן
פּונקט װי אַ מאָל
אַן עלטערער מענטש איז נישט קײן
הײַנטיקער
ער האָט נישט קײן
הײַנטיקע נטיִעות, חלומות
אַ לעבעדיקן חלום
װי אין די לאַנגסטיקע אַמאָלן
װער װאָלט גלײבן, אַז אַן עלטערער
מענטש קען זײַן
פֿינעף און צװאָנציק יאָר אַלט?
_____________
מוח-פּײסאַזש
מיט דריבנע טרעפּ דערקראָכן
צו די שטערן,
דאָס װאָס מע טוט דערגרײכן
אין משך פֿונעם טאָג
פֿליט אַװעק װי אַ פֿעדער,
אָן צו פֿילן אָן צו הערן
און מע פֿאַלט אַראָפּ
מיט בלײַ אין יעדן אבֿר.
װען דאָס טרײַבל
האָט אַװעקגעלײגט דאָס קול
האָט פֿאַרענדיקט זיך דער שמועס
און -- טונקל,
אָן אַ סלעך צי פֿונקען.
פֿאַרביטן זיך דער טאָג,
פֿאַרשטעלט אױף חושך נאַכט.
שטומעניש פֿאַרקלעמט דעם מוח,
נאָר הילכיק קלינגט
דאָס קעמערל װאָס טראַכט.
בנינים װי גולמס
סטראַשעדיק אָן לשון,
פּלוצעם האָט אַ פֿױגל-קול
פּישטשעדיק דעם טאָג פֿאַרלאָשן.
_________________
פֿאַרצײכנט
אַ שאָטיק געשטאַלט,
די זון, אַ קװאַדראַט,
באַליכטיקט אים קאַלט,
ער גײט, קױם זיך שלעפּט
מיט אַ שטעקן, זײַן שטיץ,
װער ער איז?
װוּהין גײט ער? צי װײסט עס אַלײן ער?
איך האָב עס פֿאַרצײכנט
פֿאַרן אַרײַנגײן אין באַן
דעם פֿירער, װאָס פֿירט
אין תּהומען אַרײַן.
numer.2.2/leye.khurev.utf.html 0100644 0000146 0000146 00000004457 06555634266 016272 0 ustar raphael raphael
דער חרובֿער שפּיטאָל
לאה ראָבינסאָן
כ'װיל אײַך עפּעס װײַזן:
גראָד דאָ, אין דעם סטאַטעטשנעם װינקל שטאָט,
שטײט הפֿקר כּמה יאָרן אָט דער בנין.
פֿאַר דעם, האָט ער די מענטשן גוט באַדינט.
איז דאָס דען יושרדיק? פֿון זײַן באַלקאָן
צעפֿאַלן זיך די אױסגענעצטע זײַלכלעך
װי קרישלדיקע בײנער.
פֿון קאָנוסדאַך דעם שטאָלצן
גליטשן אַראָפּ צו ביסלעך גראָע קאַכלען
װי שטיקלעך קיװער אין אַ לאַנגער שלאַכט.
זאָל יעדער פֿוסגײער דאָ זײַן אָפּגעהיט!
און אַז מע רעדט שױן װעגן פֿיס:
גיט אַ קוק אונטן -- פֿון די שפּעלטלעך,
װאָס צװישן פֿינגער פֿון זײַן ציגלפֿוס,
צעשפּראָצט זיך, װי די שטעכיקע בערשטלהאָר,
באַרעגנטע קראָפּעװע. הױך איבער איר,
בײַם בנין אױף די קײַלעכדיקע זײַטן,
הײבט זיך, אפֿילו אין אַ לײַכטן װינט,
געדיכטער, העלער פּליושטש,
װי פּעלצנרונצלעך אױף אַ גרינעם
ברײט-פּלײצעדיקן בער,
װאָס װערט שױן װילד פֿון עלנטקײט און הונגער.
דער טױטער בנין, לײַט-פֿאַרלאָזן,
לעבט שױן מאָדנע אױף פֿון זיך אַלײן,
צי פֿון דער נעריק-שלינגיקער נאַטור.
און װען די גוטע זון, אױף איר שפּאַציר,
שענקט אים אַ װאַרעמען בליִאַסק אין שפּליטערשױב
װאַרפֿט ער שױן אָפּ דעם פֿײַער אַ פֿאַרקילטן
אױף אונדז, װאָס שטײען און גאַפֿן אױף זײַן מצבֿ,
און דריקט אונדז אױס זײַן ברעניקן פֿאַרדראָס.